تاریخ‌نگاران متأخر نیز به سنت پیشینیان، به طرح همان کلیات پرداخته و برخی نیز بدون تحقیق علمی و مستندات تاریخی و توجه به جغرافیای راه‌ها و تحولاتی که با گذر قرن‌ها در این مسیر ایجاد شده، با طرح مسیرهایی بر پایه حدس و گمان بر دشواری‌های موجود افزوده‌اند. 
اهمیت سفر تاریخی امام رضا(ع) به ایران که بخشی از تاریخ سرزمین ما را شکل می‌دهد و رخدادهایی که در طول این سفر روی داده، ضرورت تبیین خط سیر هجرت تاریخی امام رضا(ع) را دو چندان می‌کند. دکتر جلیل عرفان منش با تألیف کتاب «همگام با امام رضا، از مدینه تا مرو» با یک پژوهش گسترده، سیر تکوینی و چگونگی دستیابی به مسیر هجرت امام رضا(ع) را شرح داده و خط سیر کلی این هجرت را با بهره‌گیری از منابع گوناگون تاریخی معتبر سیره امام رضا(ع)، حدیث، روایت و سایر منابع تاریخی دست اول برمی‌گزیند و سپس برای انطباق برخی از اختلافات و تناقض‌ها، نتایج بدست آمده را با منابع جغرافیایی، تاریخی، سیاسی و اجتماعی و همچنین تاریخ‌های محل شهرهایی که امام رضا(ع) از آن‌ها عبور و یا در آن‌ها درنگ کرده‌اند مقایسه می‌کند. او در این بررسی‌ها در نهایت به استناد دلایل زیادی، مسیر عبور حضرت از مدینه تا مرو را این‌گونه شرح می‌دهد: 
مسیری که مأمون تأکید داشت حضرت رضا(ع) را از آن عبور دهد، یکی از راه‌های متداول آن زمان به شمار می‌رفت که از مدینه به بصره و از طریق سوق الاهواز (اهواز) به فارس و سپس از راه کویر و بیابان به ایالت‌های فارس و خراسان می‌گذشت و در پایان به مرو می‌رسید. 
راه دیگر که در آن زمان متداول بود از مدینه به سمت کوفه و مدینه‌السلام (بغداد) و از آنجا به سمت ری، قم و خراسان می‌رفت و سرانجام به مرو منتهی می‌شد. این خط سیر از سه شهر مهم کوفه، بغداد و قم می‌گذشت. شهر کوفه مرکز تجمع شیعیان و پایگاه علویان محسوب می‌شد و همواره شاهد قیام‌های علویان بر ضدحکام بنی‌امیه و بنی‌عباس بود. بغداد زیرسیطره عباسیان متعصب و مخالفان سیاسی مأمون اداره می‌شد و در کشمکش‌های سیاسی و خاندانی میان مأمون و برادرش امین تبدیل به کانون توطئه بر ضد مأمون شده بود. بدیهی است عبور اجباری حضرت رضا(ع) از کوفه، واکنش علویان و از بغداد، خشم عباسیان را برمی‌انگیخت. شهر قم، از معدود شهرهای ایران به شمار می‌رفت که دارای تمایلات شیعی بود و محبت به خاندان علی بن ابی‌طالب(ع) در آن موج می‌زد. عبور آن حضرت از این شهر شیعه‌نشین، مأمون را با دشواری‌های قابل درکی روبه‌رو می‌کرد. 
از این رو مسیری که مأمون برای انتقال امام رضا(ع) از مدینه به مرو انتخاب کرده بود از دیدگاه جغرافیای طبیعی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی بسیار حساب‌شده و زیرکانه بود. بررسی جغرافیای تاریخی هجرت علی بن موسی‌الرضا(ع) به تنهایی نشانگر ماهیت ولایتعهدی است و به اعتقاد نگارنده، ترسیم جغرافیای تاریخی عزیمت امام رضا(ع) و حوادثی که در طول این سفر رخ داده یکی از دلایل روشن ماهیت ولایتعهدی است که به بسیاری از پرسش‌ها و سوءتعبیر‌ها درباره پذیرش آن از سوی امام خاتمه می‌دهد. امام رضا(ع) در طول این سفر همواره دست به اقداماتی زد که در نهایت به افشای اهداف مأمون از طرح ولایتعهدی و اعلام مواضع خود دربرابر پیشنهاد مأمون انجامید. این اقدامات از همان ابتدای سفر آغاز شد و در طول سفر هر گاه فرصت مغتنم بود، ادامه می‌یافت تا هنگامی که حضرت به مرو رسید. مواضع امام، پس از پذیرش تحمیلی ولایتعهدی، شدت بیشتری به خود ‌گرفت و سرانجام منجر به شهادتش شد.

خبرنگار: پارسا نیکوکار