آن مرحوم در عرصه علوم دینی و عقلی، یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های دوران خود بود؛ پرورش یافته حوزه‌های بزرگ علوم دینی جهان تشیع که توانست این گنجینه باارزش را به محیط‌های آکادمیک ببرد و با تدریس در دانشکده علوم منقول و معقول دانشگاه تهران، نقش مهمی در انتقال این میراث ارجمند به جوانان دانشجو ایفا کند؛ هر چند که برجسته‌ترین اقدام وی، همان ترجمه روان و شایسته از قرآن کریم است؛ ترجمه‌ای که به اعتقاد بسیاری از اهل فن، نخستین ترجمه روان و قابل فهم همگانی به زبان فارسی، از کلام خداست.

پرورش یافته حوزه‌های اصفهان و مشهد
استاد الهی قمشه‌ای در سال ۱۲۸۰شمسی در قُمشه (شهرضا) از توابع اصفهان، دیده به جهان گشود. در حوزه علمیه قدیمی و بزرگ اصفهان، پای درس بزرگانی همچون میرزا جهانگیرخان قشقایی، حکیم خراسانی و البته سیدحسین مدرس نشست و دوستی‌اش با او، به ارتباطی پایدار تبدیل شد. آن ‌گونه که وقتی استاد الهی قمشه‌ای پس از اقامتی طولانی در مشهد و درس آموختن در محضر آقابزرگ حکیم، حاج‌آقاحسین قمی و شیخ حسن بُرسی قصد هجرت به عتبات را داشت، در تهران و به دعوت شهید مدرس ماندگار شد و در مدرسه سپهسالار به تدریس پرداخت. استاد الهی قمشه‌ای پس از بازداشت شهید مدرس، مدتی به زندان افتاد، اما با وساطت دوستان، از بند خلاص شد و پس از آن دوباره به تدریس در مدرسه سپهسالار روآورد و چند سال بعد، پس از تبدیل شدن این مدرسه به دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران، او نیز به تدریس در آن پرداخت و نهایتاً با دریافت درجه دکترا بعد از شهریور ۱۳۲۰، در دانشکده ادبیات به تدریس زبان عربی مشغول شد و ۳۵ سال در کسوت معلمی ماند. در همین دوره بود که استاد الهی قمشه‌ای به ترجمه متون دینی روآورد؛ قرآن، صحیفه سجادیه و مفاتیح‌الجنان را ترجمه کرد. استاد الهی قمشه‌ای در ۱۲ ربیع‌الثانی ۱۳۹۳ / ۲۴ اردیبهشت ۱۳۵۲ دار فانی را وداع گفت و در «وادی‌السلام» قم به خاک سپرده شد.

آنچه ترجمه الهی قمشه‌ای را ممتاز می‌کند
تا پیش از ترجمه روان مرحوم الهی قمشه‌ای، ترجمه قرآن به صورت واژه به واژه صورت می‌گرفت. برخی معتقدند این روش، از قرن اول هجری باب شده‌ و نخستین ترجمه قرآن به زبان فارسی، به صورت آیات پراکنده و در نامه رسول خدا(ص) به خسروپرویز انجام گرفت. با این حال، احتمالاً قدیمی‌ترین ترجمه‌ای که از قرآن به زبان فارسی در اختیار داریم، مربوط به قرن چهارم هجری و در متن کتاب تفسیر طبری است. از دوره‌های بعد نیز نمونه‌هایی از ترجمه قرآن وجود دارد؛ چنان ‌که می‌توان نشانه‌های آن را از دوره سلجوقی به بعد یافت. 
در موزه قرآن حرم رضوی، نسخه‌ای نفیس از قرآن کریم نگهداری می‌شود که مربوط به قرن هفتم هجری است و نگارنده آن، معنای واژه‌های قرآنی را به زبان فارسی، در کنار آن‌ها نوشته است. با این حال، همان‌ طور که اشاره کردیم، ترجمه‌های انجام گرفته، عموماً واژه به واژه و تحت‌اللفظی بود به همین دلیل عملاً کسی می‌توانست بیشترین بهره را از آن ببرد که آشنایی مناسبی با زبان عربی داشت. تلاش برای ارائه یک ترجمه همگانی و قابل استفاده از قرآن کریم به زبان فارسی، از قرن ۱۲قمری وارد مرحله جدیدی شد. شاید اقدام ولی‌الله دهلوی، عالم اهل هندوستان برای ترجمه قرآن در سه جلد، یکی از مهم‌ترین گام‌ها در این عرصه بوده‌ باشد. او این کار را پیش از سال ۱۱۷۶قمری انجام داد. بعدها، محمدطاهر مستوفی هم در تهران دست به ترجمه قرآن زد و آن را در سال ۱۲۹۴قمری منتشر کرد. این دو ترجمه، هر چند از نظر ساختاری، روان و قابل توجه بودند، اما باز هم نتوانستند از بند ترجمه واژه به واژه
 رها شوند. این مسئله به توجه بیش از حد مترجمان فارسی‌زبان و البته نگرانی آن‌ها از عدم توانایی رساندن مفاهیم قرآنی به زبان فارسی مربوط می‌شد. ترجمه مرحوم الهی قمشه‌ای، نخستین ترجمه‌ای بود که سرانجام از حصار ترجمه واژه به واژه بیرون آمد و توانست قرآن را به گونه‌ای معنا کند که هر کس با کمترین سطح سواد فارسی، قادر به درک و فهم مطالب آن باشد. این ترجمه بسیار نفیس که نخستین بار در سال ۱۳۲۳شمسی منتشر شد، سبب تشویق دیگر مترجمان برای ورود به چنین فضایی شد و به تدریج ترجمه‌هایی قوی و استوار از قرآن کریم به زبان فارسی منتشر شد و مترجمانی مانند محمدکاظم معزی (۱۳۳۶ش)، ابوالقاسم پاینده (۱۳۳۶ش)، ابوالقاسم امامی(۱۳۷۰ش)، آیت‌الله مکارم شیرازی (۱۳۷۳ش)، بهاءالدین خرمشاهی (۱۳۷۴ش) و طاهره صفارزاده (۱۳۸۰ش) ترجمه‌هایی خوب، روان، ساده و همه‌فهم از کلام وحی ارائه کردند و به این ترتیب، فضا برای انتشار مفاهیم قرآنی در جامعه هموارتر شد و این نهضت جذاب ترجمه قرآن به زبان فارسی روان، با تلاش‌های مرحوم استاد محی‌الدین الهی قمشه‌ای آغاز شد.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت