یکی از سؤالاتی که شاید به ذهن برسد این است که آیا سیره امامان معصوم(ع) که بیش از هزارو400 سال پیش زندگی کرده‌اند و اقتصادشان به وسعت اقتصاد امروز نبود، می‌تواند راهگشای زندگی امروز باشد؟ به منظور بررسی این موضوع و پاسخ به این پرسش که راهکارهای امام رضا(ع) برای رفع مشکلات اقتصادی چه هستند با حجت‌الاسلام محمد حکیمی، پژوهشگر سیره ائمه(ع) و نویسنده کتاب «معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی» به گفت‌وگو نشستیم.

آیا به طور کلی حضرت رضا(ع) تعریفی از اقتصاد دارند و می‌توان در سیره ایشان توجه به مبانی اقتصادی را مشاهده کرد؟
بله؛ ایشان دارای سیاست اقتصادی هستند نه اقتصاد کاربردی. به این معنا که امام رضا(ع) چارچوب‌ها و ریل‌های اصلی حرکت اقتصادی جامعه را ترسیم کرده‌اند که چنانچه مورد توجه سیاسیون قرار گیرد، مشکلاتی که امروز با آن‌ها مواجه هستیم برطرف خواهد شد.

قدری در خصوص عناوین مهم اقتصاد رضوی توضیح بفرمایید.
ما هم دارای قانون اساسی هستیم و هم قوانین محلی، زمانی و مکانی. قانون اساسی به ارائه سرفصل‌ها پرداخته نه اینکه به صورت ریز به مسائل بپردازد، بلکه سرفصل‌ها به صورت کلی معین و تعریف شده‌اند تا مجری قانون آنان را اعمال کند. مبانی اقتصاد رضوی هم همین گونه هستند. سخنان امام رضا(ع) برگرفته از سخنان امامان پیش از خودشان و قرآن است. خداوند توانمند را مکلف کرده برای رفع نیاز از نیازمندان در جامعه قیام کند؛ این مسئله (رفع نیاز از نیازمند) تکلیف است؛ این‌گونه نیست که اگر یک پنجم مال خود را به عنوان خمس پرداخت کردیم، تصور کنیم تکلیفمان تمام شده است، بلکه در حقیقت طبق فرمایش امام رضا(ع) تا زمانی که نیازمندی در جامعه وجود دارد باید مورد توجه قرار گیرند تا نیازها از جامعه برداشته شود.
این امر یک قانون کلی است و برای تحقق آن، اقتصاددانان و کارشناسان باید گرد هم جمع شوند تا اهل‌الصحه و بی‌نیازان و در مقابل، مستضعفان را شناسایی و با دریافت امکانات از توانمندان، به نیازمندان کمک کنند. براساس اصول اقتصادی رضوی باید «سود بازرگانی» کنترل شود. یکی از مشکلات امروز جامعه ما این است هر فردی به دلخواه خود، محصولش را گران می‌کند که باتوجه به سیره رضوی این امر دارای اشکال است. «محدودیت بر مصرف» دیگر مفهوم اقتصاد رضوی است؛ امروز جامعه ما بر دو بخش است. یک عده ندارند و عده‌ای دیگر ریخت و پاش می‌کنند. مطابق تعالیم رضوی باید از نعمت‌ها بهره‌برداری کرد نه اسراف.
همچنین ایشان به مسئله «فقر و ریشه‌کن کردن» آن بسیار تأکید دارند و می‌فرمایند: فقر عامل مرگ و نابودی، سلب شخصیت و کلید مشکلات اجتماعی است. «تأمین نیازمندی‌ها در طبیعت» دیگر شاخصه اقتصاد رضوی است. امام رضا(ع) معتقدند طبیعت می‌تواند ساکنان خود را بی‌نیاز کند به این شرط که بتوانیم از طبیعت به‌درستی استفاده کنیم .ایشان همچنین بر «وضع مالیات‌های اسلامی» تأکید و اعتقاد دارند دولت اسلامی می‌تواند چنانچه محرومیت طبقات ضعیف از بین نرفت، مالیات‌های اضافه علاوه بر زکات و خمس درنظر گیرد. توجه به «حق محرومان» از دیگر مؤلفه‌های اقتصاد مورد نظر امام رضا(ع) است و عنوان می‌کنند به مقداری که جامعه ما نیاز دارد باید به نیازمندان کمک شود.

در کتاب «معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی» به مقوله سرمایه‌داری در سیره رضوی پرداخته‌اید، نظر ایشان در این خصوص چیست؟
سرمایه‌داری از نظر امام رضا(ع) به این معناست که اجازه دهیم قشری جیب بقیه ملت را خالی و از ثمره کار دیگری بهره‌برداری کنند که این امر محکوم است.به عقیده امام رضا(ع) معمولاً طبقه سرمایه‌دار، افرادی هستند که با نفوذ به درون حکومت، امور کلیدی را در دست می‌گیرند و امکانات مختلف و متنوعی را از آن خود می‌کنند. ایشان «انحصارطلبی» را یکی از مؤلفه‌های سرمایه‌داری می‌دانند. 

از دیدگاه ایشان علل و عوامل فقر چه چیزهایی هستند؟
حضرت رضا(ع) «ظلم و گران‌فروشی» و «مدیریت غیرمتخصص» که ناآگاهان برای مردم برنامه‌ریزی کنند را عوامل ایجاد فقر می‌دانند و معتقدند متخصصان باید امور را در دست گیرند. همچنین «فساد اموال و چپاول» و «حاکمیت سرمایه‌داری» از دیگر عواملی است که از دیدگاه امام هشتم(ع) فقر را به دنبال دارند و برای رفع این معضل «اخوت اسلامی» را مطرح می‌کنند.

آیا ایشان راهکاری برای حل مشکلاتی نظیر بانک‌داری دارند؟
بله؛ «تغییر نکردن سطح زندگی با بدهی» یکی از مؤلفه‌هایی است که امام رضا(ع) به آن اشاره دارند؛ امروزه بسیار مشاهده می‌کنیم که به دلیل سودهای بالای بانکی، تولیدکنندگان و دیگر اقشار جامعه با دریافت وام، زندگیشان دچار اخلال و چه بسا منزل مسکونیشان هم مصادره می‌شود.
امام رضا(ع) تأکید می‌کنند سود پول، دارای اشکال است و راه‌هایی را نشان می‌دهند که طبق آن باید اصل پول گرفته شود نه سود آن. متأسفانه در نظام بانک‌داری ما، کارگران و طبقه ضعیف برای گرفتن وام با مشکلات بسیار دست به گریبان هستند؛ اما در مقابل، بسیاری به‌راحتی وام می‌گیرند و بازپرداخت هم ندارند. 

آیا ایشان الگویی برای بحث مبارزه با مفاسد اقتصادی ارائه داده‌اند؟
قطعاً، ایشان متناسب با نوع فساد اقتصادی، مدل مبارزه متفاوت، از مصادره اموال گرفته تا حتی اعدام را درنظر گرفته‌اند .ایشان مال را به مثابه خون در بدن می‌دانند و می‌فرمایند حرمت مال هر فرد برابر است با حرمت خونش. به این معنا که چنانچه فردی کالایی را گران کرد در حقیقت خون مردم را ریخته است. اسلام و امام رضا(ع) تأکید دارند پول، حکم خون را دارد و همان گونه که خون باید به تمام اعضای بدن برسد، پول نیز باید در دسترس مردم باشد؛ همان طور که قطع خون در عضوی از بدن، بیماری و سکته را به‌دنبال دارد، عدم تزریق پول به بخشی از جامعه و تضییع حقوق آنان، مشکلات و کجی‌ها را به دنبال دارد.
به طور کلی اگر دقت کنیم امام رضا(ع) در دوران مأمون به دلیل فساد حکومت حاکم، ولایتعهدی را نپذیرفتند و شرط کردند در هیچ کاری دخالت نکنند.