در دیداری که رهبر معظم انقلاب به مناسبت آغاز هفته کار و کارگر، ابتدای این هفته با کارگران داشتند، از ضرورت توقف «فرهنگ ثروت بادآورده» در کشور صحبت کردند و سپس از لزوم ترویج «فرهنگِ ارتباط درآمد با کار» سخن به میان آوردند و دلیل تأکید بر این قضیه را ضررهای فراوان آن برای جامعه ذکر کردند: «ما احتیاج داریم که یک رابطه‌ مستقیمی بین درآمد و کار وجود داشته باشد... ما باید فرهنگ ثروت بادآورده را در کشور متوقف کنیم. عرض کردم، این کارِ بلندمدت و مشکلی است اما باید بشود... خیلی از این تبعیض‌ها، خیلی از این کارهای تجملاتی، خیلی از این ثروت‌های مضر ــ که آثار فسادش را انسان در جامعه می‌بیند و کسانی مصداق «مُترَفین» در جامعه هستند که در قرآن ذکر شده‌اند ــ خیلی از این‌ها ناشی از همین است که ارتباط درآمد و سود و بهره با کار قطع شده؛ کار نیست، [اما] درآمد هست؛ این نمی‌شود؛ درآمد باید ناشی از کار باشد».
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدامین رضایی، طلبه درس خارج حوزه و پژوهشگر دینی در یادداشتی به تبیین همین موضوع و نقش «نظریه اصالت کار» در عدالت اقتصادی، رفع تبعیض و ایجاد زمینه پویایی و رشد تولید پرداخته که در ادامه می‌خوانید.
در فقه نوعی عقد معامله به نام «شرکت وجوه» داریم. تعاریف مختلفی(۱) گفته شده اما حد وسط همه تعاریف این است شخصی صرفاً به‌واسطه آبرو و اعتبار اجتماعی بدون انجام کار یا گذاشتن سرمایه و شراکت در سود و ضرر، بخشی از سود معامله سهم او شود. فقها این معامله را باطل و درآمد حاصل از آن را حرام می‌دانند.
همچنین در احادیث از معامله «تلقی رکبان» نهی شده؛ مشهور حکم به کراهت و بعضی حکم به حرمت داده‌اند.(۲) در این معامله که نوعی دلال‌بازی است، افراد پیش از اینکه تجار و صاحبان اجناس وارد شهر شوند به استقبال می‌آمدند و اجناس را سریع می‌خریدند و به قیمت بیشتر داخل شهر می‌فروختند! در این مسئله سهم عمده کار توسط کشاورز و تاجر انجام شده بود اما سود از آنِ فرد واسطه می‌شد.
در حوزه اقتصاد اسلامی بحثی جدی بین متفکران مسلمان در نسبت کار و سرمایه وجود دارد؛ در جایی که روی منابع اولیه (نه کالای تولیدی) مثل زمین و معدن و... کار انجام شود، ارزش افزوده (سود) برای کیست، کارگر یا صاحب سرمایه؟ در اینجا اختلاف نظر وجود دارد؛ بعضی مثل شهیدمطهری و آیت‌الله سبحانی سود را هم برای سرمایه و هم کار و بعضی چون شهیدصدر و شهید بهشتی سود را تنها برای کارگر به عنوان تولیدکننده می‌دانند. بر اساس نظر دوم(۳) در این حالت ارزش افزوده برای کارگر است و ابزار کار و... باید کارگر اجاره‌اش را به صاحب ابزار بدهد نه برعکس آن‌گونه که در نظام اقتصادی کاپیتالیسم رقم می‌خورد. در این حالت هم حد مشترک هر دو نظر این است که در نسبت کارگر و سرمایه، کارگر در سود نهایی شریک است، چون کار اصالت دارد و در ردیف ابزار به حساب نمی‌آید و کارگر نیز صرفاً اجیر نیست، دقیقاً برخلاف تلقی رایج امروز جامعه که در حال رقم خوردن است.
مؤیدات دیگری نیز می‌شود اضافه کرد که حاصل همه آن‌ها این حرف بنیادین است که برخلاف مکتب سرمایه‌داری، در اسلام کار، واحد اول ملکیت و محلل سرمایه است. همان‌گونه که شهیدصدر پس از تجمیع موارد مختلف، خروجی اجتهاد و نظریه‌پردازی‌اش را این‌گونه بیان می‌کند: «اجرت مشروع در نظریه اسلامی بر پایه کار استوار است».(۴) مرحوم حائری شیرازی در جزوه «در اسلام پول نباید کار کند» و امام موسی صدر در کتاب «رهیافت‌های اقتصادی» به تفصیل به مسئله اصالت کار در اسلام پرداخته‌اند.
رهبر معظم انقلاب در جمع کارگران کوتاه به این مسئله بنیادین اشاره کردند: «از نگاه اسلام، درآمد باید ناشی از سعی و کار و تلاش باشد؛ بنابراین پول‌ها و ثروت‌های بادآورده، واسطه‌گری، سوداگری، دلال‌بازی، رشوه، ویژه‌خواری به علت ارتباط با فلان شخص و رباخواری، مخالف منطق قرآنی و دستور پروردگار است».(5)
امروز در جامعه ما بخش قابل توجهی از عقب‌ماندگی در عدالت و فاصله طبقاتی ناشی از غفلت درباره این نظریه بنیادین و سیاست‌گذاری مبتنی بر آن است. «نظریه اصالت کار» علاوه بر تحق عدالت اقتصادی و رفع تبعیض، زمینه پویایی و حرکت که لازمه پیشرفت و تولید است را در جامعه فراهم می‌کند.
منابع:
۱- تحريرالوسيلة، امام خمینی(ره)، ج۱، ص۶۲۴؛ جواهر الکلام ج۲۶، ص۲۹۸
۲- جواهرالکلام، ج۲۲، ص ۴۷۰
۳،۴- شهید صدر، کتاب بارقه‌ها، ص۱۵۶
۵- سخنزانی در جمع کارگران ۹/۲/۱۴۰۲