به گزارش خبرگزاری حوزه، نشست قم‌پژوهی با موضوع «تحلیل و بررسی سنت اجتماعی خاکسپاری در حرم مطهر از دوره صفویه تا انقلاب اسلامی با تأکید بر نقوش سنگ قبرهای موجود در قم و آستان مقدس» در مؤسسه طلوع مهر قم برگزار شد و کارشناسان به بررسی تاریخچه مقبره‌های پیرامون حرم مطهر پرداختند.
احمد جمراسی، کارشناس اسناد در این نشست با بیان اینکه شهر قم به دلیل مرقد مطهر حضرت معصومه(س)، موقعیت جغرافیایی، سفرنامه سیاحان داخلی و خارجی و... ظرفیت پژوهشی فراوانی دارد، بیان کرد: پس از اینکه حضرت معصومه(س) در سال۲۵۳ خاکسپاری شد، احمد بن موسی مبرقع به عنوان بزرگ خاندان رضوی و وارث حضرت معصومه(س) وارد قم شد و اداره حرم حضرت معصومه(س) را به عهده گرفت.
وی ادامه داد: پس از اینکه شاهان صفوی در حرم حضرت معصومه(س) دفن شدند تولیت جدیدی به عنوان تولیت رسمی آستان مقدس حضرت معصومه(س) انتخاب شد که اداره موقوفات جدید را به عهده گرفت و در اسناد به‌جا مانده نیز ذکر شده حقوق این دو تولیت از دو بخش موقوفات جدید و قدیم پرداخت می‌شده است.
وی ادامه داد: حرم حضرت معصومه(س) از دوران صفوی تا پایان دوره قاجار دو تولیت رسمی (خاندان حسینی) و تولیت شرعی (خاندان رضوی) داشت که وجود دو تولیت متفاوت مشکلاتی را ایجاد کرده بود؛ از جمله اینکه برخی اسناد در منزل این تولیت‌ها نگهداری می‌شد که سبب شد حرم حضرت معصومه(س) موقوفاتی داشته باشد که وقف‌نامه آن‌ها موجود نیست.
این پژوهشگر بیان کرد: برای اینکه مشکلات رفع شود اداره دفتر آستانه به سادات حسینی و اداره حرم به خاندان رضوی واگذار شد و همه خادم‌های داخل حرم هم رضوی شدند و استخدام نسل بعدی خادم‌ها نیز به صورت مورثی شد و فرزند ارشد جایگزین پدر می‌شد.
وی با اشاره به اینکه مشعلدار، سقا، ساعت‌ساز، زیارتخوان و مدرس از جمله مشاغل در حرم حضرت معصومه(س) بودند، اظهار کرد: در دوران پهلوی به‌ویژه از سال۱۳۳۷ تحولاتی آغاز شد و تولیت وقت حرم حضرت معصومه(س) (محمدباقر متولی‌باشی) نگران این تحولات بود و برای انجام این تحولات صبر می‌کرد ابتدا در حرم رضوی انجام و سپس در قم اجرایی شود.
جمراسی افزود: در این دوره بر اساس دستور علی اصغر حکمت، وزیر فرهنگ وقت، القابی که برخی کارکنان حرم مطهر داشتند حذف شدند، همچنین دستور داده شد حرم حضرت معصومه(س) باید حساب بانکی داشته باشد، ورود و خروج‌ها ثبت شود، حقوق‌ها  بر اساس قانون پرداخت شود و لباس خادم‌ها متحدالشکل شود.
وی اضافه کرد: با توجه به اینکه در آن دوره برخی بدون آنکه سوادی داشته باشند لباس روحانیت به تن می‌کردند بر اساس قانونی، آزمونی از خادم‌ها گرفته شد و کسانی که سواد نداشتند از لباس روحانیت خلع شدند.
این کارشناس اسناد اظهار کرد: آرامگاه به معنای بقعه و عمارت‌های سرپوشیده‌ای روی قبر بزرگان بود که از دو بخش ساختمان مقبره و نیروی انسانی خدمتگذار داخل مقبره تشکیل می‌شد که این مقبره‌ها در طول تاریخ تغییر کردند و فقط دو مقبره مستوفی‌الممالک و فتحعلی شاه از دوران قاجار باقی مانده و به عنوان الگو می‌توان از آن بازدید کرد.
وی با اشاره به اینکه محوطه مقبره، شاه‌نشین، ایوان، صندوق‌خانه، طاقچه(کتابخانه)، آبدارخانه و حیاط (ویژه برخی از مقبره‌ها) از بخش‌های ساختمانی آرامگاه بودند، اظهار کرد: محوطه مقبره که فضای پیرامون قبر بود با فرش‌ها، گچ‌بری‌ها و... مزین می‌شد. همچنین قبور معمولاً دو سنگ قبر داشتند؛ یک سنگ قبر کوچک زیر فرش قرار داشت که مشخصات متوفی روی آن نوشته می‌شد و یک سنگ قبر مزین نیز در دید افراد قرار می‌گرفت.
جمراسی درباره شاه‌نشین گفت: شاه‌نشین عمارت‌های کوچکی در دل ساختمان بودند که یک تا دو متر از محوطه اصلی ارتفاع داشتند و صاحبان متوفی برای استراحت، صرف چای و قهوه و قلیان آنجا می‌نشستند.
این پژوهشگر با بیان اینکه تولیت، ناظر بر تولیت، مقبره‌دار و فراش مقبره از جمله نیروهای انسانی آرامگاه‌ها بودند، تصریح کرد: معمولاً فرزند ارشد متوفی، تولیت را به عهده می‌گرفت.
وی ادامه داد: درآمد مقبره‌داران از تولیت مقبره‌ها (نه تولیت حرم) پرداخت می‌شد همچنین درآمد ناشی از حق دفن در ایوان مقبره و حایل مقبره که در اختیار مقبره‌دار بود بخش دیگری از درآمد این افراد محسوب می‌شد.
این کارشناس اسناد اضافه کرد: پیشکش و انعام، اجاره وسایل مقبره به زائران از جمله فرش‌ها، زیارت نیابتی و حفاظت از قبرهای وسط صحن از دیگر بخش‌های درآمد مقبره‌داران بود.
وی با اشاره به اینکه قدرت، پول و موقعیت سیاسی از جمله امتیازاتی بود که افراد می‌توانستند در مقابر حرم حضرت معصومه(س) دفن شوند، عنوان کرد: هر کسی حاکم قم می‌شد سعی می‌کرد مقبره‌ای برای خود در حرم حضرت معصومه(س) ایجاد کند.
جمراسی با بیان اینکه برخی عالمان بزرگ نیز در حرم حضرت معصومه(س) مقبره داشتند، گفت: هنگام ساخت صحن اتابکی برخی اقوام اتابک برای ساخت این صحن کمک کردند تا در آینده در مقابر این صحن دفن شوند. صحن عتیق به خاطر قدمتی که داشت برای دفن خادمان بود و صحن بزرگ نیز برای قمی‌ها یا افراد غیر قمی که به سفارش تولیت دفن می‌شدند.
وی درباره مرده‌خورها و زریلی‌ها گفت: مرده‌خور‌ها مقبره‌داران نبودند بلکه افرادی بودند که زیر تابوت مرده‌ها را می‌گرفتند و یا در جمع از صاحبان متوفی پول دریافت می‌کردند که بعد‌ها واژه زریلی هم به این افراد اطلاق شد.
وی در زمینه اهمیت نزدیکی محل دفن به حرم حضرت معصومه(س) بیان کرد: هرچه محل دفن نزدیک‌تر بود ارزش بیشتری داشت و ارزشمند‌ترین بخش نیز دارالحفاظ (محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر) بود، زیرا در این بخش، افرادی که وظیفه قرآن خواندن داشتند شبانه‌روز قرآن تلاوت می‌کردندوافراد معتقد بودند چون شبانه‌روز در این نقطه قرآن تلاوت می‌شود و روی متوفی به حرم حضرت معصومه(س) است متوفی بهره‌مندی بیشتری دارد؛ این بخش در اختیار خاندان حسینی بود.
این پژوهشگر اضافه کرد: دفن در سرداب از فرهنگ ایرانی‌ها بوده و تا دوران قاجار نیز ادامه داشته؛ دفن شاهان هخامنشی در دل کوه نمونه‌ای از آن است.