برخی معتقدند ساخت این بند قدیمی به دستور گوهرشاد خاتون، بانوی خیّر و بانی مسجد جامع گوهرشاد صورت گرفته‌ است اما اطلاعاتی که این موضوع را ثابت کند، در دسترس نیست؛ هر چند که ظاهراً برخی از اراضی که امروزه دریاچه پشت بند گلستان و زمین‌های پایین‌دست آن را شامل می‌شود، از موقوفه‌های گوهرشاد خاتون بر مسجد جامع بوده ‌است، با این حال نمی‌توان درباره این دیدگاه، یعنی ساخت بند گلستان توسط گوهرشاد خاتون، دقیق و بدون شبهه اظهار نظر کرد. تنها سندی که می‌تواند اندکی از ابهام پیشینه بند گلستان کم کند، سندی مربوط به قرن نهم هجری است که نخستین بار مرحوم دکتر عبدالحسین نوائی آن را به نقل از «منشائات حیدر ایوغلی» در کتاب «اسناد و مکاتبات تاریخی ایران» آورد.

دستور تاریخی ساخت بند گلستان
سند مذکور مربوط به دستور ابوسعید گورکانی، نواده تیمورلنگ و حاکم وقت ایران شرقی، برای ساخت بندی روی رودخانه گلستان است. خوب است بدانید ابوسعید از فرزندان شاهرخ تیموری (شوهر گوهرشاد خاتون) نبود و به نوعی با عموی خودش رقابت داشت و شاید همین رقابت سبب شد وی پس از تسلط بر خراسان، فرمان قتل گوهرشاد خاتون را در حالی که بیش از 80 سال داشت، صادر کند. ابوسعید در فرمان خود که تاریخ آن مشخص نیست، دستور خرید اراضی منطقه را برای ایجاد بند صادر می‌کند و برای این ‌کار، به قطب‌الدین محمد خوافی «که دقایق معاملات شرعیه و حقایق مهمات عرفیه بر او خافی (مخفی) نیست» وکالت تامه می‌دهد که «بدانچه محتاج‌الیه این مهام باشد از بیع و شری (خرید و فروش) و مفاوضات و دعاوی و غیرذلک قیام نماید» و در این مسیر، فردی به نام جلال‌الدین یوسف حاجی مأمور می‌شود با خوافی همکاری و امور مربوط به طراحی و اجرای پروژه را تسهیل کند.
نکته مهم اینجاست که ما نمی‌دانیم آیا خوافی و حاجی موفق به انجام دستور ابوسعید شده‌اند یا خیر؟ اگر نشده ‌باشند، این سند خبر از آغاز پروژه بند گلستان می‌دهد و نه اتمام آن. با توجه به اینکه ابوسعید در سال 873قمری / 847شمسی (حدود 554 سال پیش) توسط رقیبانش به قتل رسید، احتمالاً این فرمان باید یکی دو سال پیش از این تاریخ به رشته تحریر درآمده باشد و به همین دلیل، باید تصور ساخته شدن بند گلستان، پیش از این تاریخ و با دستور گوهرشاد خاتون را بعید بدانیم. شاید شایع شدن این شبهه، یعنی نقش گوهرشاد در ساخت بند و حتی این افسانه که «گلستان»، نام کنیز گوهرشاد خاتون بوده ‌است، به دلیل قرار داشتن برخی املاک موقوفه گوهرشاد در محدوده بند و الحاق آن به بند گلستان بوده‌ باشد. ظاهراً همین مسئله موجب شد بخشی از آب بند گلستان به زمین‌های زراعی و باغات موقوفه مسجد گوهرشاد تعلق بگیرد.

یک سند از دوره صفویه
اما درباره بند گلستان، سندهای قدیمی دیگری هم وجود دارد و همان‌ طور که گفتیم، تعداد قابل ملاحظه‌ای از آن‌ها در مرکز اسناد آستان ‌قدس نگهداری می‌شود. این اسناد مربوط به تعمیرات و همین ‌طور اختصاص آب بند به زمین‌های زراعی است؛ زمین‌هایی که علاوه بر موقوفات مسجد گوهرشاد و آستان ‌قدس، اراضی زراعی روستای «آبکوه» مشهد را هم در بر می‌گرفت و گاهی در صورت اضافه آمدن، آن را در قبال دریافت وجه، به اراضی‌ای غیر از این‌ها هم اختصاص می‌دادند. به عنوان نمونه می‌توان به سند شماره 31811/1 در مرکز اسناد آستان ‌قدس اشاره کرد که متعلق به سال 1038قمری / 1007شمسی و یکی دو ماه پس از مرگ شاه‌عباس یکم صفوی است؛ بر اساس این سند، بخشی از آب بند گلستان، در قبال وجه، به زمین‌های مزرعه الندشت و زرگران اختصاص داده شده: «جهت بستن بند گلستان از قرار قبض رعایای مزرعه الندشت و زرگران به تاریخ شهر (ماه) رجب سنه (سال) 1038 که معترف شد[ند] به وجه شرع شریعت، جماعت زارعان مزرعه زرگران که مبلغ یک‌ هزار و پانصد دینار عراقی [به] معرفت (معرفی) وکلای سالار حاجی، سیادت‌پناه حاجی مرحمت، سالار رجب [به] ... میرزا محمد مؤمن (تولیت وقت) ... جهت بستن بند گلستان واصل ایشان شده و این چند کلمه بر سبیل قبض قلمی شد».
با توجه به اسناد موجود در آستان ‌قدس رضوی درباره بند گلستان و مربوط به دوره صفویه، برخی معتقدند شاید این بند در دوره صفویه ساخته شده ‌باشد، هر چند که طرح و ایده ساخت آن، به احتمال زیاد مربوط به دوره گورکانی و زمان تنظیم سندی است که درباره آن صحبت کردیم.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت