​​​​​​​حال از تصویب این پروژه که از آن به عنوان یک آزمایشگاه بزرگ به منظور تحقیقات بین‌رشته‌ای یاد می‌شود حدود یک دهه می‌گذرد.
در ادامه، روند اجرا و پیشرفت این پروژه را با کارشناسان آن در میان گذاشتیم.

این طرح پیشرفت قابل قبولی داشته است 
مجری طرح چشمه نور ایران در پاسخ به قدس ابتدا درباره مأموریت اصلی این پروژه می‌گوید: راه‌اندازی آزمایشگاه‌های علمی بزرگ‌مقیاس در کشور مانند پروژه شتابگر ملی، زمینه‌ساز شتاب علمی و رسیدن به مرزهای دانش است و اقتدار هر چه بیشتر کشور را به همراه خواهد داشت.
دکتر مجتبی محمدی با اشاره به اینکه مأموریت طرح اصلی چشمه نور ایران، ایجاد بزرگ‌ترین تسهیلات آزمایشگاهی و مرکز تحقیقات تجربی بین‌رشته‌ای در ایران و منطقه به منظور انجام تحقیقات و آزمایش‌های پیچیده و پیشرفته در علوم مختلف با هدف افزایش توان علم و فناوری و اثربخشی در حوزه‌های مهندسی، صنعت و سلامت در راستای اقتصاد مقاومتی و دانش‌بنیان است، تصریح می‌کند: این موضوع توسعه پایدار و رشد اقتصادی، رفاه و امنیت اجتماعی، اقتدار ملی و رقابت‌پذیری را در سطح جهانی در پی خواهد داشت.
وی در خصوص میزان پیشرفت طرح یاد شده هم می‌گوید: چشمه نور تاکنون تا حد قابل‌قبولی مطابق برنامه زمان‌بندی پیش رفته است، به‌طوری که دستاوردهای زیادی حاصل شده که از آن جمله می‌توان به تربیت نیروی انسانی متخصص، تکمیل فاز طراحی مفهومی، تکمیل فاز طراحی پایه، ساخت برخی تجهیزات راهبردی و کلیدی با انجام فعالیت‌های تحقیقی، توسعه دانش و کاربری تابش سنکروترون در کشور، بهره‌برداری از آزمایشگاه تحقیق و توسعه با زیربنای 2هزارو500 مترمربع و پیشبرد عملیات عمرانی اشاره کرد. البته باید توجه داشت در کشور ما تجربه انجام چنین پروژه‌هایی در عمل وجود ندارد و به همین دلیل ممکن است زمان انجام برخی از فعالیت‌ها کمی طولانی شود. به عنوان مثال برای ساخت یک کاواک بسامد رادیویی لازم است چندین حوزه مانند مهندسی مکانیک، متالورژی، فیزیک سطح، بسامد رادیویی و خلأ درگیر شوند که تجربه قبلی در این زمینه نیز وجود ندارد. ضمن اینکه تجربه عملی برخی کشورها که مانند ایران برای نخستین بار سراغ این فناوری رفته‌اند نیز نشان‌دهنده مشکلات مختلف برای رسیدن به فاز بهره‌برداری از چشمه نور است. به عنوان مثال تأمین بودجه آزمایشگاه سنکروترون ملی اسپانیا 13 سال به طول انجامید و پس از آن نیز نزدیک به 10 سال طول کشید پروژه تکمیل شود.
محمدی در پاسخ به اینکه پیشرفت پروژه چشمه نور در چه بخش‌هایی بیشتر بوده، می‌گوید: فازهای طراحی مفهومی و طراحی پایه به طور کامل به پایان رسیده است. برخی از تجهیزات کلیدی و مهم مانند ساخت کاواک بسامد رادیویی، ساخت ماژول‌های تقویت‌کننده حالت جامد، ساخت منابع تغذیه با دقت و پایداری بسیار زیاد (100 تا 500 برابر دقیق‌تر از نمونه‌های ساخته شده در داخل)، ساخت انواع الکترومغناطیس‌های دوقطبی، چهارقطبی و شش‌قطبی، ساخت مغناطیس نوسان‌ساز، ساخت محفظه خلأ، ساخت تفنگ الکترونی و ساخت میز اندازه‌گیری پروب هال انجام شده است. در حال حاضر نیز ساخت شتابگر خطی 25 مگاالکترون ولت با همکاری شرکت‌های صنعتی و دانش‌بنیان داخلی و دانشگاه‌های برتر کشور در دست انجام است.
وی با اشاره به اینکه اگر بودجه مورد نیاز تأمین شود، مهندسان و دانشمندان داخلی توانمندی لازم برای ساخت بسیاری از تجهیزات پیشرفته و فوق دقیق موردنیاز برای راه‌اندازی چشمه نور ایران را دارند، در واکنش به انتقادهایی در خصوص معطل ماندن چند ساله پروژه یاد شده می‌گوید: ماهیت انجام چنین پروژه‌هایی به دلیل پیچیدگی‌های تکنولوژیکی و نبود زیرساخت‌های کافی زمانبر است، ضمن اینکه مشکلات تحریمی، افزایش نرخ ارز، مهاجرت نخبگان و کمبود منابع مالی برای سرمایه‌گذاری در حوزه علم و دانش تاحدی بر پیشرفت پروژه اثر می‌گذارد، برای نمونه بودجه مورد نیاز این پروژه در سال‌های گذشته به طور کامل تأمین نشده است. 
وی با بیان اینکه ساخت یک آزمایشگاه چشمه نور بر اساس معیارهای بین‌المللی حدود 300میلیون دلار بودجه نیاز دارد، می‌گوید: اگرچه در حال حاضر ردیف بودجه خوبی توسط مجلس و سازمان برنامه و بودجه برای این پروژه تعریف شده اما برای سرعت بخشیدن به ساخت پروژه و بهره‌مندی هر چه سریع‌تر صنایع و دانشگاه‌های کشور از وجود چشمه نور، لازم است این بودجه تقویت شود.

تکمیل پروژه چشمه نور، شاید 10 سال دیگر 
دکتر محمد حسین بهشتی، معاون نوآوری و تجاری‌سازی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری اما روند اجرای پروژه چشمه نور را اصلاً مناسب ارزیابی نمی‌کند و به قدس می‌گوید: مطالعات اولیه این پروژه انجام شده و اطلاعات 5 مورد از زیرطرح‌های این پروژه کلان را گرفته‌ و قراردادهایش را با پژوهشگاه دانش‌های بنیادی منعقد کرده‌ایم اما چشمه‌نور ایران در مجموع تاکنون حدود 10درصد پیشرفت داشته که ناچیز است. البته شاید زیرطرح‌های این پروژه پیشرفت خوبی حتی تا 50درصد هم داشته باشند. مثلاً یک شتاب‌دهنده خطی 25 مگاالکترون‌ولت طراحی شده اما در مجموع می‌توان گفت چشمه نور پیشرفت بسیار کمی داشته است. 
وی زمان تقریبی تکمیل پروژه چشمه نور ایران را بین 8 تا 10 سال تخمین می‌زند و می‌گوید: البته اگر سالیانه حدود 500 تا هزار میلیارد تومان به این طرح اختصاص داده شود و از سوی دیگر نرخ ارز نیز ثابت بماند. به همین خاطر مکاتباتی با ریاست جمهوری برای اختصاص حدود هزارو500 میلیارد تومان به این پروژه طی دو تا سه سال داشته‌ایم که با این درخواست موافقت شده است. 
وی می‌گوید: دلیل اصلی راکد بودن این طرح در سال‌های اخیر تخصیص نیافتن بودجه موردنیاز آن بوده است. در واقع بودجه‌ای که تاکنون به آن اختصاص یافته در حدی بوده که پژوهشگاه دانش‌بنیان بتواند مطالعات اولیه آن را انجام دهد و نقشه‌اش را تهیه کند و بخشی از تجهیزات مورد نیاز خریداری شود. بنابراین حالا که قرار است لایحه بودجه 1402 در مجلس بررسی شود امیدواریم نمایندگان مجلس با توجه به اهمیت این پروژه حداقل هزار میلیارد تومان به آن اختصاص دهند تا این طرح با سرعت بیشتری پیش رود.

خبرنگار: محمود مصدق