به همین دلیل حفظ، شناسایی، ارزیابی و بهره‌برداری از این ذخایر اهمیت بسیار بالایی دارد.
دکتر مختار جلالی جواران، رئیس انجمن ژنتیک ایران و عضو شورای انجمن‌های علمی کشور در گفت‌وگو با ما به بهانه روز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی، از اهمیت این موضوع برایمان گفته است.

نگهداری و حفظ ذخایر زیستی و ژنتیکی چه اهمیتی به‌ویژه در حوزه اجتماعی دارد؟
یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌هایی که در قرن‌های گذشته برای این کشور مانده، ذخایر ژنتیکی است. از 13اقلیمی که در دنیا وجود دارد 11اقلیم آن در ایران است. جغرافیای کشور ما از مناطق بسیار سردسیر تا مناطق بسیار گرم تشکیل شده که این تنوع آب و هوایی تنوع منابع و ذخایر ژنتیکی و وجود انواع مختلف موجودات زنده شامل باکتری‌ها، گیاهان، جانوران، خزندگان و پرندگان را رقم زده است؛ به‌طوری که حتی جنگل‌هایی که در دوران یخبندان در اروپا و دیگر کشورها از بین رفته در ایران وجود دارد و جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران مربوط به عصر یخبندان است. 
از این رو این گنجینه‌های ارزشمند، ودیعه‌های الهی هستند که از هزاران سال پیش به ما به ارث رسیده و باید ضمن بهره‌برداری از این ذخایر، امانتداران خوبی نیز باشیم و بکوشیم آن‌ها را به نسل‌های بعد بسپاریم نه مثل آن شاه قاجار که پس از کشف نفت از آن به عنوان لجن بی‌ارزش نام برد و توصیه کرد این ثروت را به انگلیسی‌ها بدهند و سال‌ها بعد معلوم شد این ماده سیاه چه نقشی در تأمین سوخت، انرژی، توسعه کشورها، تولید مواد پلیمری و پتروشیمی دارد.
حفظ، شناسایی، ارزیابی و بهره‌برداری از ذخایر ژنتیکی اهمیت بسیار بالایی دارد؛ برای مثال در شرایطی که زمین در حال گرم شدن است، در کویر لوت ایران به عنوان یکی از گرم‌ترین مناطق زمین موجوداتی زیست می‌کنند که دارای ژن‌های مقاوم به گرما و خشکی هستند و ما می‌توانیم با شناسایی این ژن‌ها و انتقال آن‌ها از طریق مهندسی ژنتیک به گیاهان دیگری که دربرابر گرما مقاوم نیستند، گیاهان بیشتری را در مناطق گرم و خشک پرورش دهیم. 

وضعیت بانک‌ها و مجموعه‌های ذخاير ژنتيكی ما چگونه است؟
بیش از 70 سال پیش دانشمندانی مثل مرحوم مهندس عطایی- که عضو هیئت علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران بود- به اهمیت ذخایر ژنتیکی پی برده بودند و در آن زمان افرادی را با اسب و قاطر برای جمع‌آوری گیاهان، به‌ویژه گیاهان زراعی و حبوبات به سراسر ایران اعزام کردند به‌طوری که پس از آن بیش از 40هزار نمونه در بانک ژن دانشکده کشاورزی کرج ذخیره شد. متأسفانه باید گفت اهمیت ذخایر ژنتیکی را که مرحوم عطایی 70سال پیش در خشت خام دیده بود، امروز بسیاری از متخصصان در آینه هم نمی‌توانند ببینند. او به این مهم پی برده بود که اقلام اصلاح شده در حال جایگزین شدن اقلام بومی هستند و وقتی مردم اقلام اصلاح شده را کشت کنند نسل اقلام بومی منقرض خواهد شد. طبیعی است اعزام نیرو، جمع‌آوری و نگهداری، واکشت و حفاظت از این ذخایر هزینه‌بر است چرا که در برخی مواقع باید این ذخایر در کلکسیون‌های طبیعی و یا باغ‌های گیاه‌شناسی نگهداری شوند. در حال حاضر نیز بخشی از این ذخایر در باغ گیاه‌شناسی ملی وابسته به وزارت کشاورزی نگهداری می‌شود که بازدید از آن برای عموم آزاد است. البته با آنکه بانک‌های ژنتیک متعددی در این حوزه داریم، اما به دلیل کم‌توجهی دولت‌ها آن‌گونه که باید روی ذخیره‌سازی زیستی و ژنتیکی کشور سرمایه‌گذاری نشده و هنوز برخی از ذخایر ژنتیکی کشور شناسایی و ثبت ملی نشده‌اند. 

آیا همین مقدار پاسخگوی نیاز سازمان‌ها و مراکز تحقیقاتی است؟ 
در حوزه‌های مختلف ازجمله کشاورزی، دامپروری، آبزیان و گیاهان بانک‌های متعدد ژنتیکی داریم، اما مهم این است باید اراده ملی برای پی بردن به اهمیت ذخیره‌سازی و حفظ و نگهداری منابع ژنتیکی وجود داشته باشد تا بتوانیم با سرمایه‌گذاری بیشتر، منابع ژنتیکی بیشتری را ذخیره کنیم. ارزش اقتصادی ذخایر ژنتیکی کشور به مراتب بیشتر از نفت و گاز کشف شده در ایران است؛ چرا که تنوع زیستی و ژنتیکی موجود در ایران به مراتب بیشتر از تنوع زیستی و ژنتیکی قاره اروپاست. اما متأسفانه این مهم تاکنون در هیچ یک از دولت‌ها مورد توجه قرار نگرفته و آن‌گونه که باید از بانک‌های ذخیره‌سازی ژنتیکی حمایت نشده و بسیاری از نمونه‌های ژنتیکی کشور منقرض شده است. 
حال آنکه برخی از این نمونه‌ها به‌ویژه نمونه‌های زراعی مثل گندم دو روم که بومی منطقه خراسان بوده و قدمتی 7هزار ساله دارد، در کشورهای دیگر موجود است و اگر ما بخواهیم بذر آن را بخریم باید هزینه بسیاری را بابت خرید مقدار بسیار اندکی از آن بپردازیم. به همین دلیل بیشتر کشورها برای امنیت بیشتر، نمونه‌های ژنتیکی خود را در بانک‌های ژنتیک بین‌المللی از جمله بانک ژنتیک سوئد به امانت گذاشته‌اند تا در صورت نیاز، ذخایر ژنتیکی خود را بازیافت کنند. 

عملکرد سازمان‌های متولی و مسئول را درخصوص ذخایر زیستی و ژنتیکی به‌ویژه سازمان محیط زیست کشور در حفظ ذخایر زیستی و ژنتیکی به‌خصوص در حوزه جانوری چگونه ارزیابی می‌کنید؟ 
واقعیت این است بسیاری از مسئولان، تخصص و دغدغه ذخایر زیستی و ژنتیکی کشور را نداشته‌اند، ضمن آنکه بودجه اختصاص یافته به سازمان محیط زیست و بانک‌های ژنتیک بسیار کم است.
ارزش و اهمیت سازمان محیط زیست در بخش‌های مختلف شامل حفظ منابع طبیعی، جنگل‌ها، محیط زیست، آلودگی هوا و دیگر بخش‌ها بر کسی پوشیده نیست، اما بدون تعارف باید گفت تاکنون در هیچ یک از دولت‌ها آن‌گونه که باید مورد توجه قرار نگرفته‌اند به‌طوری که علاوه بر ضعف مدیریتی، در برخی مواقع مدیرانی برای این سازمان منصوب شده‌اند که حتی با الفبای محیط زیست آشنا نبوده‌اند، ضمن آنکه در حوزه تخصیص بودجه نیز این مهم مورد بی‌مهری دولت‌های مختلف قرار گرفته است. به همین دلیل امروزه بسیاری از گونه‌های جانوری کشور ازجمله پرندگان، خزندگان و حتی پلنگ ایرانی در حال انقراض هستند. در حالی که می‌توان با استفاده از دانش دانشمندان علم ژنتیک کشور و با به‌کارگیری فناوری‌های نوین از طریق مهندسی ژنتیک و کلونینگ، این گونه‌های جانوری را تکثیر و از انقراض آن‌ها پیشگیری کرد. 
سازمان محیط زیست پس از وزارت آموزش و پرورش مهم‌ترین بخشی است که به توجه عموم جامعه و حمایت ویژه دولت و مجلس نیاز دارد اما متأسفانه تا کنون این مهم تحقق نیافته است. 

برای جمع‌آوری و تکثیر این ذخایر چه چالش‌هایی وجود دارد؟ 
جمع‌آوری، تکثیر و ذخیره‌سازی نمونه‌های زیستی و ژنتیکی کشور نیازمند دانش و حمایت است که خوشبختانه در حوزه علمی دانش‌آموختگان و استادان بسیار زیادی داریم که کلید آغاز آن نیز توسط استاد کاظمی آشتیانی از سال‌ها پیش در کشور زده شده و در حوزه‌های مختلف به‌ویژه درمان ناباروری افتخارات زیادی را برای کشور رقم زده است. بنابراین تنها چالش ما در این حوزه حمایت‌های مالی مسئولان است که باید مورد توجه قرار گیرد.

خبرنگار: اعظم طیرانی