​​​​​​​طبق گزارش «دائره‌المعارف بزرگ اسلامی» نام او در سلسله راویان حدود ۲هزار حدیث ثبت شده ‌است که ۷۲۴ روایت آن در کتب اربعه شیعه (الکافی، مَن لایَحضُرُه الفقیه، تهذیب الاحکام و الاِستِبصار) وجود دارد. عموم علمای رجال و حدیث، حمّاد را فردی قابل اعتماد، امانتدار و در اصطلاح خودشان، «ثقه» می‌دانند. او این افتخار را داشت که از محضر سه امام شیعه بهره‌مند باشد و افزون بر این، از دانش تعدادی از اصحاب برجسته ائمه اهل‌بیت(ع) نیز استفاده کند که در میان آن‌ها زراره بن اعین و محمد بن مسلم برجستگی بیشتری دارند. در منابع رجالی، تعداد محدثانی که حماد از آن‌ها روایت کرده ‌است، بیش از ۹۰ نفر می‌دانند و این مسئله نشان می‌دهد او برای جمع‌آوری روایت‌ها، سختی و مرارت فراوانی تحمل کرده ‌است. این جامعیت در جمع‌آوری احادیث موجب شده ‌بود تعدادی از بزرگان و اصحاب ائمه نیز نزد حماد بن عثمان شاگردی کنند و حدیث فراگیرند که از میان آن‌ها می‌توان به  حسن بن علی وشّاء، احمد بن محمد بَزَنطی، محمد بن یحیی، صفوان بن یحیی، ابن ابی عمیر و یونس بن عبدالرحمان اشاره کرد که با برخی از آن‌ها، در یادداشت‌های صفحه نخست رواق آشنا شده‌اید؛ تعداد شاگردان برجسته حماد بن عثمان را تا ۴۵ نفر نیز ثبت کرده‌اند که باز هم نشان‌دهنده جایگاه برجسته وی در میان علما و بزرگان شیعه است.

از ولادت تا وفات
سال ولادت حماد دقیقاً معلوم نیست، اما از آنجا که محضر امام صادق(ع) را درک و از ایشان، روایت‌های متعددی نقل کرده ‌است، باید دست‌کم ۲۰ سال پیش از شهادت امام ششم به دنیا آمده‌ باشد؛ یعنی می‌توانیم سال حدودی ولادت حماد را ۱۲۸قمری بدانیم. وی اصالتاً از اهالی کوفه بود و به دلیل انتسابش به قبایل مختلف ساکن این شهر، برخی از مورخان و علمای رجالی برآنند که این نام به بیش از یک نفر اطلاق شده ‌است. با این حال، نگاه غالب، نام حماد بن عثمان را اسم یک نفر از اصحاب ائمه(ع) می‌داند. او حدود یک دهه پیش از آنکه ماجرای سفر امام رضا(ع) به مرو و شهادت آن حضرت اتفاق بیفتد، در سال ۱۹۰قمری در کوفه درگذشت و احتمالاً در همین شهر مدفون شد. بنابراین اگر تاریخ آغاز امامت امام رضا(ع) را سال ۱۸۳قمری بدانیم، حماد حدود هفت سال از دوران امامت ثامن‌الحجج(ع) را درک کرد اما این به معنای عدم بهره‌مندی وی از آن وجود مقدس، در دوران پیش از امامت حضرت نیست. 

خاندان اهل علم
حجم بالایی از روایت‌هایی که حماد بن عثمان نقل کرده، مربوط به احکام شرعی است؛ هر چند می‌توان تعداد معتنابهی روایت نیز از او، درباره زندگانی ائمه(ع) در متون روایی شیعه مشاهده کرد. این آگاهی گسترده از احادیث و روایات، ضرورت نگارش کتاب و جمع‌آوری مدون و مکتوب حدیث‌ها توسط حماد بن عثمان را نشان می‌دهد؛ ضرورتی که وی به آن توجه داشت. او کتابی روایی تألیف و در آن مجموعه گسترده‌ای از احادیث را جمع‌آوری کرده ‌بود؛ کتابی که سید بن طاووس (درگذشته ۶۶۴قمری) عالم و محدث نامدار شیعه و صاحب آثار متعدد و گرانقدر، از آن در دو کتابش نام برده و این کتاب را در اختیار داشته ‌است. با این حال، کتاب روایی حماد بن عثمان، امروزه در دسترس ما نیست و ظاهراً در گذر ایام مفقود شده یا از بین رفته‌ است که این مسئله درباره بسیاری از کتاب‌های نوشته شده در قرن‌های اول و دوم هجری و حتی پس از آن، وجود داشته است. خانواده حماد بن عثمان نیز خانواده‌ای دانشمند بود و برادران او هم در ردیف راویان موثق و برجسته قلمداد شده‌اند؛ جعفر و حسین، دو برادر حماد را در کوفه به عنوان عالم و راوی موثق می‌شناختند و طبق برخی گزارش‌ها، آن‌ها نیز صاحب کتاب و تألیفات بسیاری بودند و از اصحاب امام صادق(ع) محسوب می‌شدند. شاید این نکته که «کشّی» در کتاب «رجال» خود درباره حماد بن عثمان آورده‌ است، بتواند جایگاه برجسته علمی این شاگرد ثامن‌الحجج(ع) را بهتر و بیشتر آشکار کند؛ اینکه حماد «در زمره ۶ راوی فقیه از اصحاب امام صادق(ع) شمرده می‌شود که علمای شیعه بر صحت روایات، تصدیق منقولات و اعتراف به فقاهت آن‌ها، اجماع و اتفاق‌نظر دارند».

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت