کتابخانه و موزه ملی ملک، نخستین موزه خصوصی ایران و یکی از 6کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی به شمار می‌آید که در آبان سال1316 بر بارگاه ملکوتی رضوی وقف شده است. در ادامه نگاهی گذرا بر تاریخچه و تحولات آن می‌اندازیم.

جرقه تأسیس کتابخانه
حسین ملک در 11 ربیع‌الاول سال 1288 هجری قمری برابر با دهم خرداد 1250 در خانه بزرگ پدری‌اش در بازار حلبی‌سازها (بین‌الحرمین کنونی) در تهران چشم به جهان گشود. او در این خانه زاده شد تا سرنوشت دیگری برای خانواده‌‌ اصالتاً تبریزی و مجتهدزاده خود رقم بزند به خصوص که پدرش محمدکاظم ملک‌التجار از جمله بازرگانان پرآوازه دوره قاجار بود و دارایی بسیاری از راه تجارت و خرید املاک در خطه خراسان فراهم آورده بود.
حسین ملک در جوانی به عنوان دستیار پدرش مشغول به کار شد تا در اداره املاک خراسان به او کمک کند. او در 28 سالگی به همراه پدرش در مسیر سفر بازگشت از مشهد به تهران، 15 روز میهمان نیرالدوله، حاکم وقت نیشابور بود. در این سفر، نسخه‌‌ای از دیوان «ابن یمین فریومدی» شاعر سده ششم هجری را پیدا کرد و در این مدت از روی آن نسخه‌ای برای خود نوشت. در همین زمان، فکر ایجاد یک کتابخانه بزرگ در ذهن حسین‌آقا جرقه زد و او شروع به گردآوری نسخه‌های خطی کرد تا جایی که مردم هم برای فروش کتاب‌های خطی و قدیمی خود به او مراجعه می‌کردند و در نهایت در دهه‌های پایانی سده سیزدهم هجری توانست کتابخانه‌اش را در مشهد بنیان گذارد.
محمدکاظم ملک‌التجار در سال 1297 درگذشت و ثروت انبوهی برای فرزندانش از جمله حسین‌آقا به ارث گذاشت. در این میان حاج‌حسین آقاملک که مسیری متفاوت برای استفاده از میراثش انتخاب کرده بود، ابتدا کتابخانه‌اش را از مشهد به خانه‌ پدری‌اش در بازار تهران منتقل کرد و منابع آن را در اختیار اهل دانش گذاشت. سپس تصمیم گرفت موزه‌ای از سکه‌ها، فرش‌ها، قلمدان‌ها، تابلوهای نقاشی و... که نشان‌دهنده تاریخ و هنر کهن ایران زمین است، راه‌اندازی کند. بدین صورت مجموعه کتابخانه و موزه ملی ملک در سال 1314 بنیان گذاشته شد.

بلندنظری بنیان‌گذار مجموعه
حاج‌حسین آقاملک در ادامه این مسیر فرهنگی، مهم‌ترین گامش را در آبان ماه 1316 برداشت چنان که این کتابخانه ارزشمند را به همراه دیگر آثار تاریخی و هنری که در این مدت گردآوری کرده بود، با خانه پدری‌اش در قلب بازار تهران و اثاثیه آن بر آستان حضرت رضا(ع) وقف کرد. البته او به فکر آینده و گسترش این مجموعه فرهنگی هم بود چنان‌که در سال‌های بعد، دارایی‌ها و زمین‌های بسیاری به ویژه در خراسان بر بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع) وقف کرد تا درآمدهایشان بودجه کتابخانه و موزه را تأمین کند. از طرف دیگر این واقف بزرگ، نگاهی خاص به گسترش کتابخانه و موزه ملی ملک داشت از این رو در سال 1323، قطعه زمین بزرگی در محوطه تاریخی باغ ملی (میدان مشق) پایتخت را برای ساخت ساختمان جدید این مجموعه فرهنگی وقف کرد.
آستان قدس رضوی در راستای توسعه کتابخانه و موزه ملی ملک، ساخت ساختمان تازه‌ای را از سال 1364 در همان زمین وقفی حاج‌حسین آقاملک در باغ ملی تهران آغاز کرد. سرانجام از سال 1376، این ساختمان مزین به معماری اسلامی- ایرانی در محوطه دلنواز باغ ملی میزبان مجموعه کتابخانه و موزه ملک از خانه قدیمی ملک در بازار شد. 

تنوع تالارها و منابع
کتابخانه و موزه ملی ملک، امروزه نه تنها یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری تهران بلکه مأمنی برای پژوهشگران و دانشجویان فعال در گستره فرهنگ و تمدن اسلامی- ایرانی است. در حال حاضر خدمات موزه‌ای این مجموعه در 11 تالار «سکه، نشان و مدال»، «آثار خاندان غفاری و کمال‌الملک» «تک‌اثر»، «حاج‌حسین آقاملک»، «خوشنویسی و نگارگری»، «آثار لاکی»، «آثار اهدایی بانو عزت‌ملک ملک»، «تمبر»، «هزارداستان»، «هنر و زندگی» و «علوم در ایران اسلامی» به بازدیدکنندگان ارائه می‌شود. 
همچنین حدود 20 هزار عنوان نسخه و رساله خطی و مجموعه‌ای از کتاب‌های چاپ سنگی، سربی و چاپی در موضوعاتی مانند دین، ادبیات، تاریخ و هنر ایرانی اسلامی به زبان‌های گوناگون در کنار نشریاتی از دوره قاجار تاکنون، هزاران برگ سند و بیش از صدها عنوان منبع دیداری و شنیداری در بخش کتابخانه این مجموعه نگهداری می‌شود.