​​​​​​​یعنی می‌شود پس از خواندن آن سندها، چشم را بست و رفت به 400-300 سال پیش و صحن نو را از زاویه «باغ پایین‌پا» دید. این باغ دارای درختان میوه بود و ثمره این درختان هم به زائران تعلق داشت و به نوعی آن را وقف کرده‌ بودند. دلیل نام‌گذاری این باغ هم مشخص و معلوم است؛ قرار گرفتن آن در سمت پایین ‌پای مرقد مطهر امام رضا(ع). در مشهد قدیم، حرم رضوی قطب‌نمای توسعه شهری بود و هر ساخت و ساز و برنامه عمرانی را با توجه به موقعیت آن، طراحی و اجرا می‌کردند؛ به همین دلیل به ویژه در اطراف حرم مطهر، مکان‌هایی که نام‌ آن‌ها بیانگر موقعیت جغرافیایی‌شان نسبت به حرم مطهر باشد، کم نبودند نمونه‌اش همین باغ پایین‌پا. 

قدیمی‌ترین باغبان شناخته شده
قدیمی‌ترین سند مربوط به باغ پایین‌پا، سند شماره 3/27571 مرکز اسناد آستان‌ قدرس رضوی مربوط به سال 1011قمری / 981شمسی و دوره حکومت شاه‌عباس یکم صفوی است؛ البته این سند ربطی به سندی که درباره کبوترخانه، چند وقت پیش خدمتتان ارائه کردم، ندارد. سند مذکور درباره حقوق و دستمزد باغبانی است که رسیدگی به امور درختان باغ را برعهده داشته. طبق وضعیت رایج در اسناد این دوره، متن سند پُر است از کلمات «قُلُمبه» و پیچیده. ظاهراً در این دوره و به طرز وحشتناک‌تری در دوره‌های افشاریه و زندیه، دبیران و منشی‌ها وقتی می‌خواستند سوادشان را به رخ هم بکشند، از واژه‌های عجیب، از مُد افتاده و حتی اشتباه استفاده می‌کردند؛ مثلاً جمع واژه «توپ» را که کلمه‌ای غیرعربی است، به صورت مکسّر می‌نوشتند: «تواپیت»! بگذریم، در متن سند اسم باغبان باغ پایین‌پا «پهلوان محمدحسین» ذکر شده ‌است: «قبض داد و قبول نمود پهلوان محمدحسین، باغبان باغ پایین‌پای مبارک که واصلِ او شده از بابت مواجبِ باغبان در سنه توشقان‌ئیل (سال خرگوش) از وکیل مُعینِ نواب معلی‌القاب ... (این وسط کلی لقب‌ها و تعاریف عجیب و غریب درباره شخص بالادست نویسنده است!) ... عون الضعفاء والمسلمین مبلغ یک هزار دینار تبریزی رایج خراسان. این چند کلمه نوشته شد تا عندالاحتیاج سند باشد. به تاریخ ذی‌قعده ‌الحرام سنه 1011 (فروردین 982شمسی)». طبق این سند، قدیمی‌ترین باغبان شناخته شده باغ‌ پایین‌پا، پهلوان محمدحسین است؛ احتمالاً مردی جاافتاده و اهل ورزش یا سن و سال‌دار و قابل احترام؛ این را می‌شود از لقب پهلوانی‌اش فهمید.

ترکیب جذاب رنگ هلو و زردآلو
اما سند دوم درباره باغ پایین‌پا، از جذابیت بیشتری نسبت به سند اول برخوردار است. سندی که با شماره 3/31805 در مرکز اسناد آستان‌ قدس رضوی نگهداری می‌شود و مربوط به ماه رجب سال 1037 / اسفند 1006 و عملیات نهال‌کاری در این باغ کهنسال و قدیمی است. در این زمان، باغبانیِ باغ پایین‌پا را شخصی به نام پهلوان قاسم باغبان بر عهده داشت. ظاهراً با گذشت 24 سال، پهلوان محمدحسین درگذشته بود و مسئولیت اداره باغ را به پهلوان قاسم سپرده بودند. در متن سند که اواخر زمستان و زمان کاشت نهال تنظیم شده و مربوط به نهال‌کاری در دو باغ پایین‌پا و عیدگاه است، می‌خوانیم: «بهاء نهال زردآلو و شفتالو جهت باغ پایین‌پای مبارک و غیره، از قرار قبض پهلوان قاسم باغبان به تاریخ شهر جمادی‌الثانی سنه 1037 (اشاره به قبضی با تاریخ دیگر است) آنکه معترف شد سالار قاسم باغبان، ولد مولانا خواجه کلان ویرانجی که مبلغ دو هزار و یکصد دینار عراقی رایج‌الوقت ... از بابت قیمت نهال زردآلو و شفتالو به جهت باغ مذکوره [دریافت کرد.]» شفتالو نوعی از هلو است؛ امروزه در برخی نقاط ایران، به هلوی سفت و نرسیده شفتالو می‌گویند، اما در قدیم و به ویژه در منطقه خراسان، از شفتالو برای معرفی همه نوع هلو استفاده می‌شد. بنابراین آنچه قرار بود در باغ پایین‌پا کاشته شود، مرکب از دو نوع درخت هلو و زردآلو بود که هر دو در اوایل تابستان می‌رسیدند و چهره‌ای زیبا و جذاب به باغ ‌پایین‌پا می‌دادند؛ ترکیبی از رنگ قرمز هلو و رنگ زردِ زردآلو که البته موجب می‌شد دهان بینندگان هم آب بیفتد! در کنار این درختان، باغ پایین‌پا به احتمال زیاد درخت توت یا به قول مشهدی‌های قدیم «تود» هم داشت؛ می‌دانیم که این درخت به دلیل مقاومت خوب در شرایط اقلیمی متنوع، در مشهد و اطراف آن بسیار کاشته می‌شد و می‌شود.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت