از صدها سال پیش تاکنون واقفان خیراندیش با اختصاص بخشی از اموال خود برای خدمت مستمر به جامعه در قالب روش پسندیده وقف که بارزترین و روشن‌ترین مصداق احسان، انفاق، صدقه جاریه، تعاون و باقیات الصالحات است، منشأ خدمات فراوان علمی، فرهنگی، هنری، رفاهی و بهداشتی در جامعه بوده‌اند که وجود صدها درمانگاه، بیمارستان، مدرسه، دارالایتام، کتابخانه و مساجد، قنات، پل، آب انبار و... که باید به طور دائمی حفظ و مورد بهره‌برداری قرار گیرد در سراسر کشورهای جهان و به‌ویژه ایران بهترین گواه آن است.
گسترش روزافزون مسائل اقتصادی و پیچیدگی‌های آن، نقش بخش اوقاف و دارایی‌های وقفی در توسعه اقتصادی و ضرورت برآورده شدن مقاصد شارع مقدس و واقف، ضرورت بازنگری در وقف را متناسب با شرایط زمان و مکان نشان می‌دهد.
نهاد وقف در غرب به عنوان یک نهاد مالی توانمند در تجهیز سرمایه برای حل مشکلات اجتماعی، جایگاه مطلوبی دارد؛ در حالی که باوجود پشتوانه فرهنگی عمیق و محرک‌های قدرتمند دینی، جامعه ما هنوز نتوانسته از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های بالای این سیره نیکو به طور مطلوب بهره‌مند شود. استفاده از روش‌ها و منابع نوین تأمین مالی در توسعه موقوفات متناسب با تحول اوضاع و شرایط زمان و مکان یکی از راه‌ها برای استفاده از ظرفیت‌های بالای وقف است.
خبرگزاری ایکنا در گفت‌و‌گو با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی خسروی، مدیر بنیاد پژوهش و توسعه فرهنگ وقف درباره راهکارهای افزایش اقبال عمومی به وقف و تأثیر آن بر موضوعات مختلف جامعه از جمله مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... پرداخته که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

چگونه می‌توان جامعه امروز را به سمت وقف سوق داد و اعتماد مردم را به این حوزه جلب کرد؟
وقف سنت حسنه‌ای است که گرچه پیش از اسلام نیز وجود داشته اما امضا و تشویق آن از سوی پیامبر اسلام(ص) و ائمه(ع) و صحابه صورت گرفته و از این رو این سنت مهم را سنت نبوی می‌نامند. یکی از ویژگی‌های وقف، مردمی بودن آن است. یعنی وقف نباید به هیچ وجه به دولت‌های مختلف وابسته باشد. شاید این ویژگی مهم سبب شده سازمان اوقاف در هر دوره‌ای به یکی از وزارتخانه‌ها متصل شده است. سازمان اوقاف در دوران گذشته گاهی به وزارت دارایی، سپس به وزارت فرهنگ و صنایع مستظرفه و وزارت فرهنگ و معارف و سپس از آنجا جدا شده و به نهاد نخست‌وزیری وابسته شد تا اینکه این حوزه زیر نظر ولی فقیه قرار گرفت.
واقعیت امر این است وقف دارای ابعاد مختلفی در حوزه‌های اقتصادی، عمومی، آموزشی و... است که می‌تواند به یکی از وزارتخانه‌ها متصل باشد اما وقف مسئله‌ای است که باید جدا از دولت‌ها کار کند و شاید بهترین شیوه نیز همین بود که زیر نظر ولی‌فقیه باشد. البته حوزه اوقاف امروز به دلیل برخی امور اداری به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی متصل می‌شود اما وزارت ارشاد هیچ‌گونه دخالتی در آن ندارد.
مردم باید آسوده خاطر باشند که با تغییر دولت‌ها و رویکردهای حکومتی، نهاد وقف تغییر نخواهد کرد و آنچه واقف نیت کرده، باید همیشه اجرا و به همان نیت عمل شود. مسئله بعدی این است که وقف باید متناسب با تحولات زمان پیش برود. متأسفانه در این زمینه موقوفات خیلی به‌روز نبوده‌اند و زمان و تحولات آن بسیار سریع‌تر و گسترده‌تر از رویکردهای وقف در جریان است. گرچه در سال‌های اخیر به‌ویژه در سال‌های گذشته این رویکرد پررنگ‌تر شده و خبرهای خوبی از تغییرات شنیده می‌شود اما هنوز نتایج آن در جامعه ملموس نشده است.
وقف چون یک نهاد مردمی است گزارش‌های مربوط به آن حتماً باید به مردم داده شود. یکی از علل بی‌رغبتی و یا کم‌رغبتی مردم به ایجاد وقف جدید این است که از نتایج موقوفات دیگران کمتر با خبر هستند. صدا و سیما، روزنامه‌ها و دیگر رسانه‌های مختلف در این زمینه کم‌کاری کرده‌اند. البته شاید موضوعات دیگری وجود دارد که رسانه‌ها اولویت خود را به آن‌ها اختصاص می‌دهند اما وقف و موقوفات زیربنا و سخت‌افزار یک نظام مردمی است که باید بیشتر به آن توجه شود.
یکی از راهکارهای گسترش وقف، ایجاد وقف جمعی است. امروز با توجه به درآمدهای اندک مردم، امکان اینکه یک نفر بتواند موقوفه‌ای را به تنهایی ایجاد کند، بسیار کم است. در دوران گذشته نیز اغلب، حکومتداران، سلاطین و یا سرمایه‌داران بزرگ موقوفه ماندگاری را ایجاد کرده‌اند. امروزه باید با وقف جمعی این نقیصه را جبران کرد. وقف جمعی یعنی چندین نفر سرمایه خود را در کنار هم قرار داده و یک موقوفه را با یک نیت واحد ایجاد کنند.
این مسئله سبب می‌شود بهره‌دهی این موقوفه بیشتر شود؛ چراکه از لحاظ اقتصادی سرمایه‌های کوچک شکننده بوده و بهره‌دهی درازمدت چندانی نخواهند داشت اما موقوفه و نهاد اقتصادی اگر بخواهد ده‌ها و یا صدها سال دوام بیاورد باید نهاد بزرگی باشد تا درآمدهای کلانی داشته باشد تا چنانچه بخش‌هایی از آن با آسیب مواجه شد، بخش‌های دیگر بتوانند آن را جبران کنند و این اتفاق رخ نمی‌دهد مگر اینکه وقف در یک چارچوب کلی صورت گیرد و راهکار آن نیز وقف جمعی است که در ایران خیلی کم به آن پرداخته می‌شود.
مسئله دیگری که می‌تواند حوزه وقف را پویا کرده و در آن تحول ایجاد کند، وقف پول است. در کشورهایی مانند کویت که سنی مذهب هستند، این مسئله تا حدودی جا افتاده است اما در ایران چون بیشتر فقهای ما وقف پول را وقف نمی‌دانند، این مسئله موجب شده موضوع وقف پول در کشور جا نیفتد. زمانی که بنده در اوقاف بودم تلاش فراوانی کرده و از مراجع عظام استفتاهایی را انجام دادم. بیشتر بزرگان اشاره داشتند این کار فعالیت خوبی است اما نمی‌‎توان نام وقف را بر آن نهاد. به‌تازگی خبرهایی منتشر شد که رهبر معظم انقلاب وقف پول را وقف می‌دانند که این مسئله می‌تواند سرمنشأ تحول عظیمی باشد.
عمده اشکال مراجع در خصوص موضوع وقف پول این است که استدلال می‌کنند وقف، حبس العین و تسبیل المنفعه است یعنی اصل وقف و موقوفه باید بماند اما زمانی که پولی را وقف می‌کنیم، اصل جریان از بین می‌رود؛ در صورتی که چنین نیست. اصل پول یعنی همان پشتوانه‌ای که این پول را ارزشمند کرده، باقی است. راهکار این مسئله نیز این است که صندوق‌ها و یا شماره‌ حساب‌هایی ایجاد شود و هر فرد در هر زمینه‌ای می‌تواند با نیت‌های مختلف مبلغ مورد نظر را به این صندوق‌ها یا حساب‌ها واریز کند. زمانی که چندین نفر پول خود را در این حساب‌ها قرار دادند، این مبلغ جمع‌آوری شده، سرمایه‌ای برای تولید می‌شود و در همان زمینه‌ای که نیت واقفان است هزینه خواهد شد.
چنانچه راهکارهای مربوط به مسئله وقف پول احصا و نهادینه شده و در سازمان اوقاف و دیگر سازمان‌های مربوط پایه‌گذاری شود، تحول بزرگی در موقوفات ایجاد می‌شود و از نظر فقه شیعه نیز با توجه به اینکه برخی مراجع آن را جایز دانسته‌اند، می‌تواند از نظر پژوهشی و تحقیقاتی مورد توجه قرار گیرد و نتایج آن نیز همان‌طور که در کشورهای دیگر دیده شده، در کشور ما نیز مشهود باشد.

وقف چگونه می‌تواند به مشکلات اقتصادی جامعه کمک کند؟
در مورد مشکلات اقتصادی کشور، راهکارهای مختلفی وجود دارد و باید به صورت دقیق به بررسی آن‌ها پرداخت. موقوفات و وضعیت اقتصادی کشور که از سوی دولت تدبیر می‌شود، اثرات متقابل بر یکدیگر دارند. زمانی که دولت از نظر اقتصادی با مشکلاتی روبه‌‌رو می‌شود، قطعاً درآمدها کاهش پیدا می‌کند و این مسئله بر موقوفات اثر گذاشته و موقوفات نیز درآمد چندانی نخواهند داشت تا بتوانند نیت واقف را به‌خوبی ادا کنند. بنابراین، اگر بخواهیم موقوفات کشور زنده و پاینده و فعال باشند، بخشی از آن به تصمیمات کلی دولت‌ها بازمی‌گردد که مشکلات اقتصادی کلان را در جامعه تدبیر و حل کنند. اما در عین حال هر موقوفه‌ای می‌تواند به سهم خود در این شرا��ط حساس کارگشایی کند.
امروز یکی از مشکلات عمده جامعه ما بیکاری است و موقوفات نشان داده‌اند با ایجاد تأسیسات، کارخانه‌ها و برنامه‌های اشتغال‌زا می‌توانند حداقل بخش کوچکی از این مشکلات را حل کند. همچنین، گرانی خوراک و پوشاک نیز از جمله مسائلی است که موقوفات در رفع بخشی از آن کارایی دارند. خوشبختانه موقوفاتی در کشور وجود دارند که واقفان نیک‌اندیش، آن‌ها را برای رفع نیاز فقرا و نیازمندان پیش‌بینی و ایجاد کرده‌اند. البته زمانی که قصد داریم وقفی را به نیت واقفان عملی و اجرا کنیم، لازم نیست از کلمه فقیر استفاده کرده و افراد را تحقیر کنیم، بلکه این امکان وجود دارد که از محل این موقوفات اقلامی را به عنوان هدایای مختلف برای خانواده‌های کم‌درآمد در نظر گرفت.
در ابتدای سال تحصیلی قرار داریم و یکی از نیازهای خانواده‌ها نوشت‌افزار است که به‌شدت گران بوده و می‌توان از وجود موقوفات برای رفع این نیاز بهره گرفت. در این زمینه می‌توان از بخش‌هایی که موقوفات برای کارهای فرهنگی دارند برای رفع این‌گونه نیازها استفاده کرد. البته این موضوع به نگاه درست متولیان به‌ویژه سازمان اوقاف بستگی دارد. زمانی که از فعالیت فرهنگی سخن به میان می‌آید، معنایش این است که حتماً به مجالس وعظ و تبلیغ و... بپردازیم. گرچه این فعالیت‌ها نیز به جای خود لازم و ضروری است اما یکی از فعالیت‌هایی که مورد رضای خدا بوده و برای رفع مشکلات جامعه و منطبق با بسیاری از نیات واقفان است، تهیه نوشت‌افزار برای کودکان و دانش‌آموزان خواهد بود که اگر این کار صورت گرفته و تبلیغ صحیحی نیز در این زمینه انجام شود که این لوازم از کدام موقوفه تهیه شده، انسان‌های خیّر نیز تشویق شده و در این مسیر گام برمی‌دارند. این مسئله سبب می‌شود هم نیات واقفان به خوبی اجرایی شود و هم مردم توجیه شوند.

وقف چگونه می‌تواند به حوزه نیازهای روز جامعه ورود پیدا کند و تأثیر وقف‌ با نیات جدید در این زمینه چگونه است؟
نیازهای روز جامعه متنوع است. در سازمان اوقاف و امور خیریه بخش معاونت پژوهشی وجود دارد که این معاونت باید سال به سال رویکرد جدید خود در زمینه نیازهای جدید جامعه را ارائه و مطرح کند؛ چراکه مردم اشراف و اطلاع کاملی از نیازهای جامعه ندارند. فرد خیری که قصد دارد ثلث اموال خود را وقف کار خیر کند، به روحانی محل مراجعه می‌کند. این مسئله به وجود می‌آید که ممکن است ذهن روحانی محل نیز همواره حول و حوش مسجد و کلاس‌های قرآنی بگذرد.
این وظیفه نهادهای فرهنگی همچون معاونت پژوهشی سازمان اوقاف و امور خیریه است که به طور مداوم نیازهای مهم روز را شناسایی و مشخص کنند و در اختیار مساجد، روحانیون، ائمه جماعت و نهادهای مربوط قرار دهند تا این نیازها دائم به‌روزرسانی شده و جامعه در جریان نیازها و ضروریات روز کشور قرار گیرد. این مسئله سبب می‌شود واقفان خیراندیش نیز وقف‌های خود را در این زمینه ایجاد کرده و موقوفات با نیات جدید و منطبق با ضروریات کشور راه‌اندازی شوند.