چندی پیش حجت‌الاسلام علیرضا پناهیان در مورد تلاوت قرآن چنین بیان کرده بود: «بنده معتقدم صوت عراقی از صوت مصری برای گریه کردن مناسب‌تر است. قرآن باید با گریه توأم شود؛ پیامبر(ص) چند جوان انصار را دیدند و فرمودند: من آیات پایانی سوره زمر را می‌خوانم هر کدام گریه کردید بهشت را بر شما تضمین می‌کنم. پیامبر(ص) قرائت فرمودند و یکی از آن‌ها گفت من گریه‌ام نمی‌گیرد، به وی فرمودند: خودت را به گریه بزن و بهشت را برای او هم تضمین فرمودند».
این صحبت‌ها موجب شد خبرگزاری ایکنا به تبیین مفهوم خشوع در تلاوت و نسبت آن با حزن و اشک ریختن بپردازد و تلاوت خاشعانه و راه‌های حصول آن را با افراد صاحبنظر در میان بگذارد. گزیده‌ای از این گزارش را می‌خوانید.

خشوع به چه معناست؟
یکی از محوری‌ترین مسائل در این زمینه تعریف خشوع و خشیت و نسبت آن با حزن است. آیت‌الله محمدباقر تحریری در این زمینه معتقد است: خاصیت ایمان انسان مؤمن این است که در برابر ذات اقدس الهی حالت کوچکی احساس می‌کند. حالت خشوع، تأثر خاص قلبی است که در برابر یک موجود با عظمت برای انسان به وجود می‌آید که این شخص خودش را در برابر او کوچک می‌بیند؛ چون نماز اظهار خضوع تام در برابر خداوند متعال است به فرد نمازگزار برای پیش از نماز، حین نماز و بعد از نماز دستوراتی داده‌اند که موظف است آن‌ها را انجام دهد که این‌ها نمودارهایی هستند از باور انسان به عالم غیب و خدایی که کمال مطلق و محیط به همه موجودات است. حال هر چقدر این توجهات برای نمازگزار و یا خواننده قرآن بیشتر باشد و در قلب او به صورت باور شکل بگیرد، روح نیز از این توجهات تأثیر می‌پذیرد که این تأثیر را خشوع می‌گویند.
این استاد اخلاق در مورد گریستن در هنگام تلاوت هم بر این باور است که در روایات بحث حزن و گاهی هم بحث گریه کردن هنگام قرائت قرآن مطرح می‌شود که این حزن نتیجه آن حالت خشوع است و گاهی هم نتیجه خشیت می‌شود. گریه هم اینچنین است که در وجود انسان دارای اقسامی و زمینه‌های مختلفی است؛ یکی از زمینه‌های مطلوب آن این است که خشیت الهی انسان را به گریه بیندازد و انسان عظمت خدای متعال را درک کند.
در روایات نیز توصیه شده‌ قرآن را با حزن بخوانید، خاصیت حزن نیز این است که انسان را به فکر وا می‌دارد. رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ بِالْحُزْنِ»، قرآن با حزن نازل شده، به این معنا که نزول قرآن برای دگرگونی است که ما متوجه خودمان و آن جایگاهی که خداوند برای ما قرار داده شویم. این حزن مانند حالتی است که انسان در طول روز کار می‌کند اما نمی‌داند نتیجه کارش چیست در نتیجه این نگرانی حزن به وجود می‌آید. حزن حقیقی در واقع این نگرانی است که انسان فکر کند و ببیند این سیر وجودی‌اش به کجا منتهی می‌شود، قرآن این سیر وجودی را برای ما بیان می‌کند.
در نتیجه، حقیقت قرائت قرآن برای حصول به خشوع و خشیت است که همراه با حزن نیز باشد و گاهی هم ممکن است به بکا و گریه بینجامد، از این رو می‌بینیم وقتی ائمه(ع) قرآن می‌خواندند مستمعان را مجذوب می‌کردند. در روایت است وقتی امام حسن(ع) قرآن تلاوت می‌کردند کوچه‌ای که منزل ایشان در آنجا واقع شده بود بسته می‌شد، علت هم این بود که آن تأثیر حقیقی را در جان‌ها داشت و ائمه(ع) با آن هدف عالی حرکت می‌کردند. بنابراین در روایات برای قرائت قرآن نشانه‌هایی را بیان فرموده‌اند که آثاری هم بر آن مترتب کرده‌اند.

پیامبر (ص) در هنگام تلاوت گریه نمی‌کردند
به باور محمدعلی لسانی‌فشارکی، محقق و پژوهشگر قرآنی پیامبر(ص) در هنگام تلاوت گریه نمی‌کردند. بر همین اساس تحلیل ایشان چنین است: اگر بخواهید یک حدیث ولو جعلی پیدا کنید که بگوید پیامبر(ص) وقتی بر مردم قرآن را تلاوت می‌کردند -در نماز یا خارج از نماز-  می‌گریستند، نمی‌توانید پیدا کنید. مورد معتبری را داریم که پیامبر(ص) از شنیدن صدای تلاوت قرآن منقلب شدند، اما اینکه رسول خدا(ص) در حال تلاوت گریه می‌کردند، نداریم.
عده‌ای خیال می‌کنند تلاوت قرآن با حزن یعنی با اندوه خواندن که گویی عزیزی را از دست داده است، اما حزن مورد نظر هیچ ارتباطی با غم و اندوه ندارد. مهم‌تر اینکه باید فضای صدور این روایات نیز مورد بررسی قرار گیرد.
البته اگر من این حرف‌ها را بزنم ارزشی ندارد. علما باید بگویند علت اینکه گفته‌ شده قرآن با حزن نازل شده پس آن را با حزن بخوانید، مراد این است زمینه، زمینه‌ای بوده که دیدند قرآن را به گونه‌ای می‌خوانند که گویی رها و آزاد و شاد است و با این حدیث به دنبال این بودند این روش خواندن تصحیح شود. این روایات به دنبال آن است که بگوید قاری در هنگام تلاوت قرآن بی‌غم و آزاد و رها، گویی که بر فراز ابرهاست نباشد. قرآن طبیعتش بغض‌آلود است؛ این مسئله نیز به قرآن‌شناسی برمی‌گردد که طبیعت کلام خدا بغض‌آلود است و به حالت طرب و رقصیدن و... نیست؛ این یکی از جنبه‌های معنایی این دست روایات است، اما فهم متعارف از این روایات در مسیر دیگری افتاده است.

منظور از تلاوت با حزن تلاوت با غم و اندوه نیست
محمدرضا ستوده‌نیا، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان هم بر این باور است که نمی‌توان از روایات چنین استنباط کرد که باید قرآن را با حالت غم خواند. در صحبت‌های این استاد دانشگاه آمده است: اگر منظور از حزن، غم و اندوه باشد که کتاب خدا را با غم و اندوه بخوانید طبیعتاً صحیح نیست، کما اینکه در پژوهش‌هایی که داشته‌ایم و این مورد را بررسی کرده‌ایم، به این نتیجه رسیدیم حزنی که مدنظر روایات است غیر از غم و اندوه است، بلکه احتمالاً منظور از آن تأثیر و تأثر است.
قرآن برای اثرگذاری در نفوس بشر نازل شده است. قاری هم باید همان‌گونه که نازل شده، آن را تلاوت کند و طوری بخواند که اول خودش از کلمات وحیانی قرآن متأثر شود و سپس دیگران را متأثر کند؛ این اثرپذیری و اثرگذاری همان حزن است.

خودسازی، مقدمه رسیدن به خشوع
مرحوم آیت‌‌الله محمد محمدی ری‌شهری، مفسر قرآن هم در مورد خشوع در تلاوت معتقد بود: تنها راه رسیدن به خشیتی که لازمه قرائت مطلوب قرآن محسوب می‌شود خودسازی است، اگر قاری قرآن، مشمول این آیه شود که خداوند می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ» حتماً به مرتبه خشوع نیز نخواهد رسید. با این اوصاف اگر انسان بخواهد حالت خشوع پیدا کند و به تبع آن، تلاوت اثرگذار ارائه نماید باید حداقل مرتبه‌ای از خودسازی را طی کرده باشد. همان‌طور که آیت‌الله بهجت(ره) نیز می‌فرمودند: اینکه خداوند در قرآن می‌فرماید «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ/ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ/ وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ » در واقع این ارتباط بین آیات به این معناست که حاصل شدن خشوع در نماز با اجتناب از کارهای لغو بدست می‌آید.