شهر که ساخته می‌شد اولش آب بود؛ چشمه‌ای، رودخانه‌ای، قناتی. ولی مشهد با بقیه شهرها فرق داشت. مشهد حول یک نگین ارزشمند شکل گرفت. حرم امام رضا(ع) باعث و بانی یک شهر بود و آدم‌هایی که اسمشان شد مجاور. مجاورها ساکن شهری شدند که دلیل و اساسش یک حرم بود. حالا همه چیز حول همین حرم شکل گرفت. مردم روزی‌شان را، نمک سفره‌شان را هم از برکت همین حرم تأمین کردند. بازارها که همیشه رگ‌های اقتصاد و اجتماع مردم بودند اطراف این قلب تپنده شکل گرفتند. بازارهایی که کاسبان و حبیبان خدا زنده نگهش داشتند تا اقتصاد شهر رونق بگیرد، زائران و عاشقان بیایند و بروند و شهر پابرجا بماند. رونق شهر مشهد هم به همین بازارها و برکتی است که از حضور زائران امام هشتم(ع) به آن سرازیر شده؛ بازارهایی که تعداد و انواعشان خیلی بیشتر از امروز بوده است. می‌خواهیم سری بزنیم به بازارهایی که روزی مردم مشهد را در اطراف حرم تأمین می‌کردند.

10 بازار اصلی اطراف حرم
آن زمان این‌طور بود که بازارها یا به نام سازنده‌ و معمارشان بودند و یا چیزی که در بازار ارائه می‌شد را می‌گذاشتند به‌عنوان اسم بازار. بازارها همیشه هم دارای شکل و شمایل خاص و راسته بزرگی نبودند. گاهی چند تا دکان گرد هم می‌شدند بازار و بازارچه دور حرم؛ زائرهای امام هشتم(ع) هم می‌دانستند می‌توانند توی همین دکان‌ها سوغاتی برای اهل و عیالشان تهیه کنند. تا آنجا که حافظه مردم و اسناد تاریخی یاری می‌کند حدود 10بازار اصلی در اطراف حرم وجود داشته است. «بازار بزرگ» که در حاشیه غربی حرم بوده و از کنار مسجد گوهرشاد می‌گذشته، بازار «قیصریه» که تا میانه‌های دوره قاجار هنوز برقرار بوده، بازار «حجاران» که نامش بازار «آغچه» (نام یکی از همسران سلطان حسین بایقرا) بوده، بازار «کلاه‌دوزان اول» که پشت انبار صحن عتیق بوده و سال1345 خراب می‌شود، بازار «وزیر نظام» که راسته بزازها بوده و بخشی از رواق دارالولایه و صحن جمهوری اسلامی را روی آن ساختند، بازار «کفاشان» که بخش دیگری از رواق دارالولایه را روی این بازار ساخته‌اند، بازار «زرگرها» که یکی از معروف‌ترین بازارهای مشهد بوده و بین صحن کهنه و نو قرار داشته، بازار «چهارسوق میدان»، بازار «سنگ‌تراش‌ها» که با بازار حجاران فرق می‌کرد و در ضلع غربی حرم مطهر قرار داشت و بازار «کلاه‌دوزان دوم» که مکان دقیق آن معلوم نیست، موقوفه ملاعلی نائینی بود و در کتاب‌هایی مانند مطلع‌الشمس و فردوس‌التواریخ به نام آن اشاره شده‌ و گویا در نیمه دوم دوره قاجار خراب شده است.

بازار ساعت؛ جایی نزدیک صحن عتیق
یکی از معروف‌ترین بازارها که امروزه دیگر نشانی از آن نیست، بازار ساعت بود. این بازار در شمال بست بالاخیابان (بست شیخ طوسی) قرار داشت؛ جایی که حالا ساختمان کتابخانه مرکزی آستان‌قدس رضوی قرار دارد. دلیل نام‌گذاری این بازار، قرار گرفتن آن در کنار ایوان غربی صحن عتیق بود؛ یعنی همان ایوانی که در دوره مظفرالدین‌شاه، روی آن ساعت نصب کردند و به ایوان ساعت مشهور شد. البته از گزارش‌های تاریخی چنین برمی‌آید که بازار ساعت، پیش از نصب ساعت در ایوان غربی صحن عتیق هم وجود داشته‌، اما اینکه در آن زمان، این بازار چه اسمی داشته، معلوم نیست. براساس منابع تاریخی قدیم، بازار ساعت از موقوفات آستان‌قدس رضوی بود و شامل گذرگاهی باریک و سرپوشیده می‌شد که در اواخر کار، دو طبقه داشت. دکان‌های این بازار، متراژ کمی داشتند و سقف و درِ مغازه‌ها چوبی بود. طبقه پایین بازار عموماً به دکان‌های فروش لباس، پارچه، مُهر و تسبیح و عطاری اختصاص پیدا می‌کرد و طبقات بالا را عمدتاً به زائران کرایه می‌دادند و البته به نظر می‌رسد به دلیل مجاورت با حرم رضوی و نزدیکی به در ورودی آن، علاقه‌مندان زیادی هم داشته‌است. در کنار این بازار، یکی از حمام‌های قدیمی مشهد، به نام «حمام متولی» قرار گرفته‌بود. این بازار به‌تدریج و با تأسیس بازار کفاشان در نزدیکی آن (سال 1270ق) و اجرای طرح فلکه حضرتی در سال 1307ش، رونق بیشتری پیدا کرد. لرد کرزن انگلیسی که یادداشت‌های خود را در قرن 19 میلادی تنظیم کرده‌، از این بازار به عنوان بازاری بزرگ، شلوغ و مرکز عمده خرید یاد می‌کند. بدیهی است نزدیکی بازار به حرم مطهر و در واقع مجاورت آن با صحن عتیق، سبب رونق بیشتر آن می‌شد. بازار ساعت در سال 1354ش و در جریان طرح نوسازی و توسعه حریم حرم، تخریب و محوطه آن بعدها، اواخر 1360 به بخشی از ساختمان کتابخانه مرکزی آستان‌قدس رضوی تبدیل شد.

بازار سنگ‌تراش‌ها
بازار سنگ‌تراش‌ها یکی از بازارهای قدیمی مشهد بود که بقایای آن در سال 1354 تخریب شد. این بازار از طریق دروازه غربی ایوان عباسی در صحن عتیق، به حرم رضوی راه داشت و همین‌طور که از اسمش پیداست به کار سنگ‌تراشی اختصاص داشته؛ هنری که در مشهد، پرطرفدار و پرسابقه بوده‌است. انتهای این بازار به حدود باغ رضوان و احتمالاً قبرستان مشهور قتلگاه منتهی می‌شد و به دلیل آنکه یکی از معابر اصلی شهر بود، رونق زیادی داشت. داخل این بازار و به سمت غرب، راسته دیگری وجود داشت که به آن «بازار حضرتی» می‌گفتند؛ جایی که علاوه بر مغازه‌های رنگارنگ، حمام‌های حضرتی و متولی نیز در آن قرار داشت. اسم دیگری که در متون تاریخی برای بازار سنگ‌تراش‌های مشهد ذکر شده، آغچه یا آقاچه است. ظاهراً به دلیل رکود اقتصادی و شرایط نامناسب مشهد در نیمه دوم سلطنت ناصرالدین‌شاه، بازار سنگ‌تراش‌ها برای مدتی از رونق افتاد و حتی در سال 1300قمری، به سمت و سوی خرابی رفت. به همین دلیل، عبدالوهاب‌خان آصف الدوله، متولی وقت، این بازار را به صورت اساسی تعمیر کرد و حجره‌های آن را اجاره داد. بر اساس طومار عضدالملک، بازار سنگ‌تراش‌ها یکی از مستغلات وقفی آستان قدس رضوی محسوب می‌شد و معبر ارتباطی صحن عتیق تا قبرستان قتلگاه بوده‌است.
در این بازار، ظروف سنگی تزئینی مثل کوزه، قلیان، قدح، جام، دوات جوهر، هاون، قابلمه، دیگ، ظروف آشپرخانه و حتی سنگ قبر تراشیده می‌شد. احتمالاً دیزی‌های ساخته شده از سنگ هرکاره، یا به قول مشهدی‌ها «هَرکِرِه» هم در بازار سنگ‌تراشان تولید می‌شد و در معرض فروش قرار می‌گرفت.
 این بازار اولش در سال 1311 و ضمن ساخت فلکه شمالی با تخریب روبه‌رو و بخشی از آن به فلکه و فضای شمالی آن اضافه شد. با این حال، نصف بازار، همچنان برقرار بود تا اینکه در اجرای طرح توسعه حرم رضوی و ایجاد دومین فلکه حضرتی در سال 1354، آن را هم به صورت کامل تخریب کردند. سنگ‌تراشان این بازار، به یک گاراژ قدیمی در کنار کوچه ملک (بالاخیابان) و بازارهای دیگر اطراف حرم نقل مکان کردند.

خبرنگار: صدیقه‌سادات بهشتی