​​​​​​​ناگفته آشکار است که در این شرایط حرکت به سمت تأمین مالی دولت با درآمدهای پایدار ازجمله مالیات بیش از پیش مهم جلوه می‌کند. تجربیات جهانی در این خصوص نشان می‌دهد، پایه مالیات بر مجموع درآمد اشخاص نقش بی بدیلی در کاهش کسری بودجه و کاهش نابرابری داشته است. از طرفی موحدی بکنظر، رئیس مرکز آموزش، پژوهش و برنامه‌ریزی مالیاتی نیز این رویکرد مالیاتی را از عادلانه‌ترین پایه‌های مالیاتی تجربه شده در نظام بین‌الملل می‌داند. در گزارش حاضر سعی می‌شود ضمن بررسی ابعاد این نوع مالیات، موانع اجرای آن در ایران مورد بررسی قرار گیرد.

معافیت‌های مالیاتی بی‌حساب و کتاب منشأ بی‌عدالتی مالیاتی
در رویکرد کنونی دریافت مالیات در کشور، چنانچه شخصی کارمند و ماهیانه 10 میلیون تومان درآمد داشته باشد، 10درصد حقوقش به عنوان مالیات کسر می‌شود، اما اگر شخص دیگری ماهیانه 
200 میلیون تومان از محل سود سپرده بانکی درآمد داشته باشد، معاف از مالیات است. این معافیت‌ها بیشتر اوقات انگیزه فعالیت‌های تولیدی را از بین برده و انگیزه فعالیت‌های سوداگری را افزایش می‌دهد. در رویکرد مالیات بر مجموع درآمد، به جای دریافت مالیات از یک منبع و معافیت برخی منابع دیگر که بی‌شک ناعادلانه است، تمام درآمد افراد در طول سال جمع می‌شود و مقادیر درآمدی بالاتر از معافیت پایه، پس از کسر هزینه‌های قابل قبول، یک‌بار در سال مشمول مالیات می‌شود. در حال حاضر رویکرد مالیات بر مجموع درآمد اشخاص در بیشتر کشورهای جهان در حال اجراست. این در حالی است که ایران همچنان رویکرد دریافت جداگانه مالیات از هر منبع را مبنای نظام مالیاتی خود قرار داده است.

سابقه بیش از 200 ساله مالیات بر مجموع درآمد در جهان
کشورهای توسعه‌یافته در سده‌های گذشته و برخی از کشورهای درحال توسعه در سال های اخیر مالیات بر مجموع درآمد را اجرا کرده‌اند. انگلستان از سال 1799 یعنی بیش از 200 سال گذشته و ایالات متحده در سال 1913 این مالیات را اجرا کرده‌اند. حتی هند از سال 1991 اصلاحات مالیاتی را شروع کرد که بسیار شبیه به نظام مالیات بر مجموع درآمد بود. همچنین آفریقای جنوبی، مغولستان و آذربایجان از جمله کشورهایی هستند که به نوعی این نظام را اجرا کرده‌اند.

کاهش نابرابری محصول مالیات بر مجموع درآمد
برای محاسبه نابرابری در ایران می‌توان از  شاخص ضریب جینی بهره جست که هرچه این شاخص به یک نزدیک‌تر شود بیانگر نابرابری بیشتر است. آمارها نشان می‌دهند در دو دهه اخیر به جز مقطعی در اوایل دهه90 ضریب جینی در ایران بالای 0/4 بوده است. آنچه در کشورهای دیگر جهان تجربه شده، نشان‌دهنده این است که مالیات یکی از مهم‌ترین ابزارهای کاهش نابرابری درآمدی است. به طور مثال سه کشور ایالات متحده، سوئد و ژاپن که تا پیش از اعمال مالیات‌ها ضریب جینی بالای 0/4 را تجربه می‌کردند، پس از اعمال مالیات، ضریب جینی(نابرابری درآمدی) به میزان چشمگیری کاهش یافت. ازاین‌رو انتظار می‌رود در ایران نیز با استفاده از ابزار مالیاتی ازجمله مالیات بر مجموع درآمد، نابرابری درآمدی به میزان قابل ملاحظه‌ای کاهش یابد.

مالیات بر مجموع درآمد، کلید افزایش یارانه اقشار ضعیف
نبود اطلاعات و زیرساخت‌های اطلاعاتی یکی از چالش‌های سیاست‌گذاری اقتصادی کشور است. به عنوان مثال از زمان اجرای طرح هدفمندسازی یارانه‌ها، تلاش دولت این بود که یارانه دهک‌های بالای درآمدی حذف شود، اما به علت نداشتن اطلاعات لازم، این مسئله به نتیجه نرسید. با استقرار نظام مالیات بر مجموع درآمد، علاوه بر آنکه انتظار می‌رود درآمد مالیاتی و در نتیجه توان مالی دولت برای حمایت از اقشار ضعیف و رفع فقر افزایش یابد، زیرساخت اطلاعاتی فراهم شده این امکان را فراهم می‌آورد که دولت بتواند منابع جاری یارانه‌ای خود را نیز به نحو مؤثرتری هزینه کند. به عبارتی ضمن حذف یارانه ثروتمندان، با شناسایی دهک‌های پایین درآمدی، می‌توان سیاست‌های حمایتی را به نحوی عادلانه‌تر در دستورکار قرار داد.

چرا مالیات بر مجموع درآمد در ایران اجرا نمی‌شود؟!
مالیات بر مجموع درآمد علاوه بر دارا بودن مزایای مختلف، مورد استقبال بسیاری از کشورهای جهان قرار گرفته است، اما چه عواملی مانع استقرار مالیات بر مجموع درآمد در ایران شده است؟ دو علت اصلی عدم استقرار مالیات بر مجموع درآمد در کشور، ضعف زیرساخت‌های اطلاعاتی و نبود فناوری متناسب است. این در حالی است که انگلستان از 200 سال پیش نظام مالیات بر مجموع درآمد را اجرا کرده است! از طرف دیگر بسیاری از کارشناسان علت اصلی کارآمدی پایین نظام مالیاتی کشور را تعارض منافع  افراد درون سازمان مالیاتی و بیرون آن در فرایند تصویب تا اجرای قوانین مالیاتی می‌دانند. توضیح اینکه چنانچه مالیات بر مجموع درآمد تصویب و مستقر شود، بسیاری از درآمدها از محل معامله ارز وطلا، اجاره مسکن و هرگونه درآمد حاصل از فعالیت‌های سوداگرانه که مشمول مالیات نیست یا شامل مالیات پایینی است، به واسطه مالیات بر مجموع درآمد مشمول مالیات بیشتری می‌شود. واضح است در این‌صورت، افرادی که از چنین درآمدهایی برخوردار هستند، مخالف تصویب این نوع مالیات هستند. همچنین نگرش مردم به مالیات در ایران، اعتماد پایین مردم به سازمان مالیاتی و نبود ضمانت اجرایی برای قوانین مالیاتی از دیگر موانع استقرار نظام مالیات بر مجموع درآمد در ایران است.

خبرنگار: سید حامد حکم‌آبادی