موضوع اسکان این زائران و ارائه خدمات مناسب به آن‌ها، از همان قرن‌های اول شکل‌گیری اماکن متبرکه، یک دغدغه مهم و اساسی برای متولیان آستان بود؛ دغدغه‌ای که موضوع ساخت کاروانسراها و احداث اماکن اقامتی را به یکی از اصلی‌ترین فعالیت‌های عمرانی در شهر مشهد تبدیل کرد. در یک قرن اخیر، با تغییر شرایط میهمان‌پذیری و ساختن مسافرخانه‌ها و هتل‌های جدید و مدرن به تدریج کاروانسراها از رونق افتاد و بسیاری از آن‌ها در طرح‌های توسعه حریم حرم، از میان رفت و جز نام برخی از این کاروانسراها، دیگر نشانی از وجود آن‌ها باقی نماند؛ تا آن‌جا که برخی از پژوهشگران، کاروانسراها را صرفاً بارانداز کاروان‌های تجاری دانستند و کاربری آن‌ها به عنوان اقامتگاه زائران، در مجاورت حرم مطهر را نادیده گرفتند؛ در حالی که این کاروانسراهای بزرگ و نفیس، روزگاری محل آمد و شد زائران حرم رضوی بود و البته، مکان شکل گرفتن جلسات دعا و مناجات و برگزاری نمازهای یومیه. یکی از این کاروانسراها که دیگر حتی نامی از آن باقی نیست و تنها با کمک سندهای موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی می‌توان درباره‌اش اطلاعاتی بدست آورد، کاروانسرای بزرگ «دو دَر» است.

کدام «دو دَر»؟
حتماً شما هم مانند نگارنده، وقتی چشمتان به اسم «دو دَر» افتاد، آن را با مدرسه «دو در» که امروزه در مرکز اماکن متبرکه قرار دارد و دارالقرآن حرم مطهر رضوی است، اشتباه گرفته‌اید؛ مدرسه‌ای که احتمالاً مربوط به دوره تیموری است و قبر بانی آن، زیر یکی از گنبدهای زیبا و کوچکش قرار گرفته‌است؛ مدرسه‌ای که در دوره صفوی آن را بازسازی کردند و خوشبختانه، در توسعه حریم حرم، بنای آن حفظ شد تا ما بتوانیم شکوه معماری اسلامی ایرانی را ببینیم و از آن لذت ببریم. اما خب، کاروانسرای «دو دَر» ارتباطی به این مدرسه ندارد. این کاروانسرای بزرگ که ظاهراً موقوفه آستان‌قدس رضوی هم بود، طبق اسناد موجود، در نزدیکی میدان سرسنگ، جایی در غرب حرم مطهر قرار داشت. محدوده میدان سرسنگ را امروزه می‌توان در انتهای بازار فرش مشهد و در مجاورت حمام مهدیقلی‌بیگ و مسجد قدیمی 72 تن، در نظر گرفت. با این حال، ظاهراً این کاروانسرا به مدرسه «دو در» هم نزدیک بوده‌است و اصلاً بعید نیست نام خود را از این مدرسه قدیمی گرفته‌باشد. این کاروانسرا، از مشهورترین کاروانسراهای زمان خود بود و به احتمال زیاد، آن را در عهد صفویه ساخته‌بودند.

مرور یک سند قدیمی
یکی از اسناد مهمی که در آن به نام و مشخصات مکانی کاروانسرای «دو دَر» اشاره شده، سند شماره 31781/25 در مجموعه سندهای مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی است؛ سندی متعلق به سال 1038ق / 1007ش و ماه‌های پایانی عمر شاه عباس یکم صفوی. موضوع سند، البته ربطی به کاروانسرای «دو دَر» ندارد و بحث آن مربوط به یک قرارداد اجاره است، اما در متن آن، اشاره دقیقی به مکان این کاروانسرا و البته، شهرت آن شده: «به تاریخ 19 شهر صفر سنه 1038 (24 مهرماه 1007) ... قرار اجاره و مقاطعه شرعیه دو باب دکان علافی (علوفه فروشی) و طباخی واقعه در سرسنگ قُرب کاروانسرای دو دَر، حسب التمسک (بر اساس سند مربوط به قرض گرفتن) ... حاجی محمدقاسم ... معترف شد به وجه شرع‌شریف ... که به اجاره و مقاطعه شرعیه گرفته از وکلاء نواب مستطاب ... میرزا محمد مؤمن الحسینی المتولی (متولی وقت آستان‌قدس) ... همگی و تمامی یک دَر (باب) دکان علافی و یک دَر دکان طباخی متصل به یکدیگر که واقعست در سرسنگ به قرب کاروانسرای دو دَر، مستغنی از حد و وصف از تاریخ ذیل لغایت یک سال کامل شمسی به مبلغ چهارده هزار و چهارصد دینار عراقی مقرر و مشروط آن‌که مال اجاره را به قسط الشهور (اقساط ماهانه) هر ماه مبلغ یک هزار و دویست دینار عراقی داده باشد». در این سند قدیمی و مربوط به 394 سال پیش، کاروانسرای «دو دَر»، به دلیل شهرت در بازار و شهر مشهد، به عنوان مکان شاخص در معرفی و به اصطلاح ثبت آدرس مغازه‌ها و اماکن در نظر گرفته شده و طبق نظر نویسنده سند، با این آدرس، نشانی مکان «مستغنی از حد و وصف» است و نیازی به توضیح بیشتر ندارد. با توجه به متن سند، می‌توان چنین فرض کرد که به احتمال زیاد، محل قرار گرفتن کاروانسرا، جایی میان میدان سرسنگ و حرم رضوی بوده‌است، یعنی احتمالاً آن را جایی در شرق میدان سرسنگ و غرب حرم رضوی ساخته‌بودند؛ مکانی بسیار دنج که به دلیل نزدیکی‌اش به حرم امام رضا(ع)، مورد توجه زائران بود و از جمعیت مشتاق آن‌ها، میزبانی می‌کرد. اگر بخواهیم محدوده‌ای امروزی برای این کاروانسرای قدیمی در نظر بگیریم، احتمالاً باید به سراغ فضایی بین صحن پیامبر اعظم(ص) و صحن غدیر برویم؛ هر چند که تخریب این کاروانسرا، به احتمال، در اواخر دوره قاجار یا اوایل دوره پهلوی انجام شد و بناهای دیگری جای آن را گرفت و این بناها نیز، در طرح‌های توسعه بعدی تخریب شد و زمین آن‌ها، کاربری‌های دیگری یافت.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت