​​​​​​​در این نوشتار سعی خواهیم کرد با تکیه بر متون تاریخی و روایی، به بررسی صحت و سقم گزارش‌های مربوط به رحلت حضرت معصومه(س)، البته به صورت اجمالی بپردازیم.

2 دیدگاه متفاوت
درباره سرنوشت خواهر بزرگوار ثامن‌الحجج(ع)، در میان اهل فضل دو دیدگاه وجود دارد: 1- آن بانوی گرامی پس از ورود به ایران، در ساوه بیمار شد و پس از عزیمت به قم، در این شهر وفات یافت. 2- حضرت معصومه(س) پس از ورود به ایران همراه با کاروانی از علویان و سادات، با ممانعت عوامل و مأموران مأمون عباسی در ساوه مواجه شد و پس از شهادت تعدادی از برادران و بستگان حضرت معصومه(س)، خودِ آن بزرگوار نیز به دست عوامل خلیفه عباسی مسموم شد و بعد از رسیدن به قم، بر اثر همان مسمومیت، رحلت فرمود. 

چشم‌انداز تاریخی دو دیدگاه
ما از جهت اهمیت موضوع، بحث را با بررسی دیدگاه دوم آغاز می‌کنیم. موضوع شهادت حضرت معصومه(س) توسط برخی از محققان عموماً معاصر مطرح شده ‌است. برجسته‌ترین فرد در میان این بزرگان، مرحوم علامه جعفر مرتضی عاملی است. او در جلد نخست کتاب ارزشمند «الحیاه السیاسی للامام الرضا(ع)» (ص472) ضمن بررسی حوادث رخ داده برای خاندان امام کاظم(ع) و ساداتی که هنگام حضور امام رضا(ع) به سمت ایران حرکت کردند، به ماجرای شهادت حضرت معصومه(س) این‌‌ گونه اشاره می‌کند: «مأموران مأمون، هارون بن موسی، برادر امام رضا(ع) را هنگامی که همراه با قافله‌ای 22نفره از علویان و در رأس آن‌ها سیده فاطمه خواهر امام رضا(ع)، به سوی خراسان در حرکت بود، کشتند ... درباره زعیم این قافله یعنی سیده فاطمه بنت موسی(ع) چنین می‌گویند که وی را با خدعه و نیرنگ در ساوه مسموم کردند و او پس از این اتفاق، مدت زمان زیادی زندگی نکرد و به شهادت رسید». 
مرحوم علامه عاملی این گزارش را به نقل از «علی‌اکبر تشید» و کتاب وی، «هدیه اسماعیل یا قیام سادات علوی» نقل کرده ‌است و درباره صحت و سقم آن اظهارنظری نمی‌کند. اما دیدگاه نخست که بر رحلت غریبانه کریمه اهل‌بیت(ع) تأکید دارد، اولاً در آثاری با قدمت بیشتر مانند «تاریخ قم» تألیف حسن بن محمد قمی (درگذشته سال 378قمری) محل تأکید است، ثانیاً چنان که در ادامه می‌آید، رد و نشانی بر اثبات آن‌ها در میان برخی روایت‌های مربوط به زیارت مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) وجود دارد.
نویسنده «تاریخ قم» می‌نویسد: «فاطمه بنت موسی بن جعفر علیهم السلام در سنه احدی و مأتین (201 قمری) به طلب او (امام رضا علیه‌السلام) [از مدینه] بیرون آمد. خادم او را به قم آورد و در سرای موسی بن خزرج بن سعد اشعری فرود آمد و نزول کرد و روایت صحیح و درست آن است که چون خبر به آل‌سعد رسید، همه اتفاق کردند که قصد ستی (مخفف سیّدتی) فاطمه کنند و از او درخواست نمایند که به قم آید». این دیدگاه توسط بسیاری از پژوهشگران معاصر نیز مانند مرحوم شیخ محمدباقر شریف قرشی، نویسنده کتاب ارجمند «حیاه الامام الرضا(ع)» مورد تأکید و تصریح قرار گرفته‌ است، با این تفاوت که مرحوم شریف قرشی، بر اساس گزارش کتاب «جوهره الكلام»، مسافرت حضرت معصومه(س) به ایران را به دنبال نامه امام رضا(ع) به آن بانوی بزرگوار و درخواست حضرت مبنی بر حرکت ایشان به سمت خراسان دانسته است. 

دیدگاه‌ها در بوته مقایسه
در مقایسه این دو دیدگاه، باید به یک نکته توجه کنیم؛ اینکه رحلت حضرت فاطمه معصومه(س)، به اتفاق بسیاری از مورخان شیعه و اهل ‌سنت، در سال 201قمری و زمانی اتفاق افتاد که امام رضا(ع) در قید حیات جسمانی بود. به احتمال، دیدگاه نخست یعنی رحلت غریبانه حضرت معصومه(س) بر اثر بیماری و در راه رسیدن به برادر بزرگوارش، بر دیدگاه دوم که به شهادت آن ‌حضرت اشاره می‌کند، ارجحیت دارد؛ چرا که وقوع ماجرای مسمومیت حضرت فاطمه معصومه(س) در سال 201قمری یعنی زمانی که امام رضا(ع) به ولایتعهدی رسیده‌ و سیاست دستگاه خلافت عباسی بر حفظ ظاهر مبتنی بود، کمی بعید به نظر می‌رسد.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت