به باور بسیاری از علما و فرزانگان، تأثیری که آیین‌های محرم و صفر در زنده نگه داشتن مفاهیم، آرمان‌ها و شعائر اسلامی در طول تاریخ داشته از تمامی دیگر تلاش‌ها بیشتر و مؤثرتر بوده است.
در زندگی ملت ایران دو رویداد محرم و سپس نوروز دارای عمیق‌ترین حضور در تمامی لایه‌های اجتماعی دانسته می‌شود که به تجدید و تداوم حیات ملی و دینی انجامیده و همبستگی و خیزش بی‌نظیری در میان تمامی اقشار جامعه رقم می‌زند و از این رو شاید نتوان هیچ عاملی را به قدر این مناسبت‌ها پیشرانِ هویت مردم ایران دانست.
نگاهی به نقاط عطف تاریخ معاصر مانند انقلاب اسلامی نیز نشان می‌دهد محرم نقش اساسی و بی‌بدیلی در تحول‌آفرینی داشته است.
این قدرت تغییر و جهش پیش از هر چیز ریشه در معارف محرم و عناصر شکل‌دهنده نهضت حسینی دارد و باید آن را در آموزه‌های مکتب امام حسین(ع) جُست. سیره و تعالیم اهل بیت(ع) در نحوه تعامل با ماه محرم حکایتگر تلاش آنان برای زنده نگه داشتن این نهضت است. توصیه مشهور امام رضا(ع) به ابن‌شبیب از اصحاب آن حضرت که اگر خواست برای چیزی بگرید آن گریه را به امام حسین(ع) اختصاص دهد چنین اهتمامی را اثبات می‌کند. با نگاهی به میراث روایی شیعه روشن می‌شود که مفهوم و عمل زیارت که منزلتی حیات‌بخش در مناسک پیروان اهل بیت(ع) دارد، بیش از هر کدام از معصومین(ع) برای وجود مقدس سالار شهیدان توصیه شده است.
کتاب کهن و معتبر «کامل الزیارت» اثر ابن قولویه قمی از علمای قرن چهارم هجری از نخستین منابع شیعی است که محور آن تبیین امر زیارت است و بیشتر احادیث و روایات آن به ابعاد زیارت سیدالشهدا(ع) اختصاص دارد.
این ذخایر و تعالیم نشان می‌دهد احیای محرم مسئله سرنوشت‌سازی در زندگی یک مسلمان و بلکه امت اسلامی است و عامل تجدید حیات اسلام به شمار می‌رود. زیارت‌های متنوع و فراوان رسیده برای امام حسین(ع) به صراحت حرکت آن حضرت در محرم را در امتداد نهضت انبیا(ع) توصیف می‌کند و از آن جهت که بعث انبیا(ع) قله‌های تغییر مسیر تاریخ بشر به شمار می‌رود، جنبش محرم نیز دارای چنین کارکردهایی است و می‌تواند به هدایت و نوسازی حیات جوامع بینجامد.
آیت‌الله جوادی آملی از مراجع معظم دینی در تفسیر حدیث مشهور نبوی «حسین منی و أنا من حسین» می‌گوید: نبی مکرم(ص) بیان می‌دارد اسلامِ من با حسین زنده می‌شود.
اتفاقات و حوادث پس از قیام عاشورا نشان می‌دهد تمامی تحرکات سیاسی و اجتماعی خواستار اصلاح و تجدید حیات اسلام در تاریخ مسلمین تا آغاز غیبت کبری، ریشه و مناسباتی با واقعه کربلا پیدا می‌کند و این سیر حتی در قرن‌های بعد به اشکال گوناگون دیده می‌شود.  در دوران معاصر توجه به نهضت حسینی و الهام‌پذیری از آن به صورت‌های مختلفی در ایران و جهان اسلام جلوه‌گر شده است اما در میان تمامی آن‌ها رویداد انقلاب اسلامی بیشترین آمیختگی را با محرم و عاشورا دارد و به دلیل همین اتصال به منبع غنی و جوشان، از تداوم و تاب‌آوری فراوانی در مقایسه با دیگر نهضت‌ها و انقلاب‌های اسلام‌گرا در کشورهای اسلامی برخوردار است. سخنان نظریه‌پردازان و چهره‌های نهضت اسلامی مردم ایران توجه عمیق آنان به فرصت محرم برای نوسازی اجتماعی و تجدید حیات ملی را نشان می‌دهد.
متفکر شهید مرتضی مطهری به صراحت می‌گوید: «ما باید در اوضاع مذهبی خودمان رفرم ایجاد کنیم؛ البته نه در مذهب بلکه در کار خودمان. اشتباهات ما که به مذهب مربوط نیست ...» (حماسه حسینی، ج1، ص24).
از این منظر ماه محرم یکی از بی‌نظیرترین فرصت‌های نوسازی اجتماعی در مقیاس ملی و حتی جهان اسلام و در ژرف‌ترین لایه‌های زندگی جوامع است که لازم است از اهداف آیین‌ها و عزاداری‌ها به شمار آید.