در کارنامه مصطفی جلیلیان مصلحی علاوه بر تألیف و انتشار 30 اثر، تصحیح و ویرایش علمی-ادبی دانشنامه شعر مهدوی و دو مجموعه گزینشی شعر معاصر رضوی و عاشورایی دیده می‌شود. او در کتاب «آیینه‌های رضوان» که سال گذشته منتشر شد، گزیده‌ای از بهترین غزل‌های رضوی پس از انقلاب اسلامی را جمع‌آوری و منتشر کرد. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید. 

ابتدا بفرمایید که شعر و ادبیات آیینی به طور مشخص به چه موضوعاتی می‌پردازد؟ 
شعر و ادبیات آیینی، مقوله‌ای است که به جریان‌های روزگار می‌پردازد، یعنی به آنچه برآمده از خواسته‌ها، فطرت و دل مردم است، می‌پردازد. شعر آیینی با ابیاتی موزون و هدف‌مند به سیره، فرهنگ، زندگانی و نقش هدایتگری حضرات معصومین(ع) می‌پردازد و جوامع و تمدن‌های بشری را از ضلالت‌ها و گمراهی‌ها پرهیز می‌دهد و به همین اعتبار باید گفت شعر و شاعر آیینی، جهانشمول هستند، زیرا با مقوله‌ها و موضوعات جهانی مرتبط با انسان‌ها در ابعاد مختلف سروکار دارند. بنابراین در شعر آیینی باید به مقوله هدایت و بیداری جوامع بشری در جهان معاصر و با استفاده از حکمت‌ها و حقایق زندگی، سیره و سخنان خاندان عصمت و طهارت(ع) و بزرگان دین پرداخته شود.

با این توصیف، چگونه از شعر و ادبیات آیینی در پرداختن به موضوع جهانشمولی همچون مقوله زیارت می‌توان بهره برد؟ 
ابتدا باید عرض کنم حضرات معصومین(ع) و همچنین بسیاری از علمای اسلام، بزرگان و شخصیت‌های شناخته شده دینی و مذهبی، توجه خاصی به مفاهیم و موضوعات ناب مطرح شده در شعر آیینی داشته‌اند. در زندگانی ائمه اطهار(ع) شاهد حمایت و دفاع آنان از شاعرانی چون دعبل، کمیت و... هستیم و یا اینکه بسیاری از شخصیت‌های بزرگ تاریخ و جهان اسلام به خصوص در مذهب تشیع در اعصار و ادوار گوناگون همچون شیخ حسین غروی اصفهانی، علامه کمپانی، زکریای اخلاقی، سیدحسین حسینی و... به مقوله شعر آیینی و مفاهیم آن پرداخته‌اند. در عصر حاضر نیز بزرگانی مانند امام راحل بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران و رهبر معظم انقلاب به عنوان علاقه‌مند و ناقد به مقوله شعر آیینی اصیل و ریشه‌دار که بن‌مایه‌های خود را از آموزه‌های دینی و اسلامی فراگرفته و نقش تأثیرگذار این نوع شعر و ادبیات در احساسات و تقویت جنبه اعتقادی و مکتبی مردم و بیداری و هدایت جهانی به سوی ارزش‌های اسلامی توجه داشته‌اند. در مقوله زیارت نیز شعر آیینی می‌تواند نقش بسزایی در گسترش و تقویت باورها، اعتقادات و ارادت مردم به مفهوم و هدف نهایی زیارت داشته باشد. شعر آیینی وقتی به وادی زیارت ورود پیدا می‌کند به هر دو عنصر زیارت یعنی زیارت‌شونده و زیارت‌کننده می‌پردازد. واژه‌هایی همچون گنبد، کبوتر حرم، گلدسته، ضریح، شهر زیارتی و... در شعر آیینی کهن، قرابت خاصی در کنار یکدیگر داشته‌اند و شعر آیینی معاصر پا را از این نیز فراتر گذاشته و به باطن و اندیشه متعالی که در مفهوم زیارت و حریم آن نهفته است می‌نگرد، مثلاً در مورد شخصیت امام هشتم(ع) به دیدگاه‌های حضرت رضا(ع) در ابعاد گوناگون زندگی فردی و اجتماعی، مناظرات و مباحثه‌های ایشان و... می‌پردازد و این می‌شود مفاهیم شعر آیینی عصر و روزگار ما و همین موضوعات سبب برانگیخته شدن زائر برای انجام زیارت می‌شود. یعنی شعر آیینی باید زائر را در عصر حاضر برای رسیدن به هدف غایی و نهایی زیارت مورد تأکید و سفارش خاندان عصمت و طهارت(ع) یعنی زیارت بامعرفت و آگاهانه کمک کند. بنابراین معرفت‌شناسی در باب زیارت باید حتماً در شعر آیینی و در افکار شاعران آیینی مورد توجه ویژه قرار گیرد.

فعالیت‌های صورت گرفته درباره توجه و ترویج شعر آیینی در مجموعه بزرگی همچون آستان قدس رضوی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ 
رهبر معظم انقلاب از شعر و به ویژه شعر آیینی به عنوان یک میراث معنوی و یک ثروت ملی یاد می‌کنند. شعر اصیل ایرانی به ویژه شعر آیینی به عنوان یک مقوله فرهنگی مترقی اسلامی و ایرانی، میراث معنوی و فرهنگی ارزشمندی است که برای صدور آن به سایر کشورهای جهان نیازمند پایگاه‌های فرهنگی بزرگ و تأثیرگذار در جهان اسلام و دنیای کنونی است که حرم مطهر امام هشتم(ع) و مجموعه بزرگ آستان قدس رضوی با توجه به ظرفیت‌ها، امکانات و دامنه ارتباط آن با بسیاری از زائران در نقاط مختلف دنیا، یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین این پایگاه‌ها به شمار می‌رود. از روزگار قدیم شاعران فرهیخته و بزرگی در سال‌های متمادی و دوره‌های مختلف در آستان قدس رضوی حضور داشته‌اند. 
از طرف دیگر «انجمن ادبی رضوی» به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و باسابقه‌ترین محفل‌های ادبی و شعری مشهد و کشور که در سال‌های گذشته و دور با حضور شاعران بزرگ خراسان و مشهد همچون مرحوم استاد کمال، مرحوم استاد صاحبکار و سایر بزرگان تشکیل شد، تاکنون نیز به کار خود ادامه داده و تنها انجمن ادبی شهر مشهد است که در آن شعر نقد می‌شود و این نشان‌دهنده این است که در این نهاد مقدس و به ویژه در این انجمن از سال‌های گذشته و به خصوص در یک دهه اخیر به دو مقوله «‌آسیب‌شناسی» و «زیباشناسی» در شعر آیینی معاصر و نقد سازنده و مؤثر شعر توجه جدی شده است. در کنار این موارد، استفاده از نخبگان و صاحبنظران ادبی مجرب در زمینه نقد و ترویج شعر آیینی با به کار بستن اندیشه‌های صحیح و مبتنی بر آموزه‌های اصیل اسلامی و دینی، همچنین انجام پژوهش‌های لازم برای شناسایی، واکاوی و شناخت شاخه‌های جدید شعر آیینی از دیگر اموری است که در این نهاد مقدس مورد توجه قرار گرفته و باید بیش از پیش تقویت شده و با جدیت ادامه یابد.

 با توجه به حضور انبوه زائران در مناسبت‌های مختلف در بارگاه مطهر رضوی، چگونه از برگزاری جلسات شعرخوانی آیینی در حضور زائران می‌توان برای ترویج رسیدن به اهداف زیارت متعالی استفاده کرد؟
مهم‌ترین سرمایه ما در دین مقدس اسلام و مذهب تشیع ، آموزه‌های دینی و فرمایشات حضرات معصومین(ع) است. سیره و فرهنگ رضوی همچون چشمه جوشان و نابی است که زائران و مجاوران در فضای ملکوتی حرم مطهر امام هشتم(ع) با بررسی حقایق سخنان، زندگی و سیره حضرت رضا(ع) می‌توانند ازآن بهره‌مند شوند. یک شاعر آیینی در کنار ترویج اهداف زیارت ناب و بامعرفت باید به رفع شبهات موجود در بین افراد جامعه کنونی کشور به ویژه خانواده‌ها، جوانان و نوجوانان نیز توجه داشته باشد. وقتی یک شاعر آیینی با تحقیق و پژوهش روی آموزه‌های رضوی و با به کار بستن هنر و استعداد خود، این آموزه‌های ناب را با زبان هنر و شعر در اختیار زائران در مجموعه حرم مطهر قرار دهد، آن گاه این امکان به وجود می‌آید که زائر و مجاور بارگاه مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) در زمان حضور در حرم مطهر در کنار جلسات سخنرانی، وعظ، خطابه، دعا و نیایش، با زبان هنر و شعر هم با آموزه‌های ناب و زلال رضوی نیز آشنا شده و بهره وافی و کافی را ببرد. یعنی زبان هنر و شعر در کنار منبر و سخنرانی و خطابه می‌تواند کمک‌کار مؤثری در رسیدن به این هدف متعالی یعنی زیارت آگاهانه و بامعرفت باشد. رهبر معظم انقلاب فرموده‌اند گاهی یک بیت شعر صحیح و درست، کار یک ساعت منبر و سخنرانی را می‌کند و تأثیر لازم را بر وجود، فکر و ذهن شنونده و مخاطب می‌گذارد. به نظر من، شاعران آیینی باید یک نقد و واکاوی منصفانه نسبت به این موضوع انجام دهند که تاکنون درباره آموزه‌های ناب رضوی و پرداختن صحیح به آن با زبان شعر و هنر در شعر آیینی، به منظور بهره‌مندی هر چه بهتر زائران و مجاوران بارگاه مطهر رضوی چه کرده‌اند؟

 به عنوان یک شاعر آیینی صاحب تجربه و یک چهره ادبی و فرهنگی بفرمایید چه خطرات و آفاتی در حال حاضر شعر و ادبیات آیینی را تهدید می‌کند؟
یک شاعر آیینی باید توجه جدی به این موضوع داشته باشد که حقیقت ناب زندگی، یعنی راستی و درست کرداری فقط در اثر اطاعت کامل از دستورات الهی و عمل صحیح به فرمایشات و آموزه‌های حضرات معصومین(ع) به دست می‌آید. اگر از این موضوع غفلت شود، سروده‌های شاعری که می‌خواهد در وادی شعر و ادبیات آیینی گام بگذارد، نمی‌تواند تأثیرات لازم را بر خودش و همچنین بر مخاطبان داشته باشد.
موضوع دیگر، غفلت کردن از انجام مطالعه صحیح و مستمر است. مرحوم استاد کمال که از بزرگان شعر آیینی مشهد، خراسان و کشور بود همیشه سفارش به مطالعه، تحقیق و پژوهش می‌کرد و آن را برای شاعران و به ویژه شاعران جوان، امری لازم و واجب می‌دانست. 
یک شاعر آیینی باید تواریخ و کتاب‌های مختلف مذهبی و دینی درباره موضوعات مختلف اسلامی و دینی را مطالعه کرده باشد تا بتواند مستند و مستدل شعر و سخن بگوید و بتواند از شعر، سروده‌ها و سخنان خود دفاع منطقی کند. 
موضوع بعدی، پرهیز از «همگونه‌سرایی» و «تقلید کردن» است. گاهی مشاهده می‌شود که در یک جشنواره یا مسابقه یا یک جریان مرتبط با شعر و شاعری، شاعران آیینی در یک قالب و موارد مشابه یکدیگر، شعر سروده‌اند. منظورم این است حتی درباره یک موضوع واحد و یکسان، شعرای آیینی باید از دریچه‌های نو و نگاه‌های نو به موضوع بنگرند و با نوآوری و با استفاده از هنر و استعداد خود، اثر تازه‌ای خلق کنند تا برای خواننده، شنونده و مخاطب، تازگی و جذابیت داشته باشد. غفلت از نوآوری و ارائه اثرات و قالب‌های جدید موجب روزمرگی و تکرار مکررات می‌شود.
حضور فعال شاعر آیینی در فضا و جلسات آیینی نیز بسیار مهم است تا خلق و خوی خود را با این جلسات آیینی مأنوس کند. شاعر آیینی باید در فضای هیئت‌ها، حسینیه‌ها، تکایا و دسته‌جات عزاداری و یا مداحی، وعظ، خطابه و محافل منتسب به اهل بیت عصمت و طهارت(ع) حضور یابد و از آن‌ها غفلت نکند. از داخل منزل و پای تلویزیون و رادیو و یا تنها متکی بودن به رایانه، گوشی تلفن همراه، فضای مجازی و... نمی‌توان شعر آیینی تأثیرگذار و مورد انتظار خلق کرد. شاعر آیینی باید به این موضوع توجه کند که مذاق و خواسته هیئت و مردم چیست؟ و در مرحله بعد، شعر معاصر و ادبیات کنونی کشور و فضای فعلی جامعه از او چه چیزی طلب می‌کند؟ یک شاعر آیینی باید به این موضوعات هم توجه اساسی کند. 
یعنی توجه جدی به بیان نو و زبان نو بر اساس نیاز روز مخاطبان جامعه.

​​​​​​​خبرنگار: محمدحسین مروج کاشانی