اسناد وزارت خارجه آمریکا درباره واقعه 21 تیر چه میگویند؟
کشتار مسجد گوهرشاد به روایت یک آمریکایی
ویلیام اچ. هورنیبروک (William H. Honibrook) جانشین چارلز سی.هارت (Charles C. Hart) از سال 1933م (1312ش) تا 1940م (1319ش) به مدت هفت سال از سوی وزارت خارجه آمریکا به سمت وزیر مختار در ایران منصوب شد و در تهران اقامت داشت. وی در 16 اسفند 1312 وارد تهران شد و 19 اسفند با وزیر خارجه ایران و روز 28 اسفند با «رضاخان» دیدار کرد و استوارنامه خود را تحویل داد. کتاب رضاشاه و بریتانیا براساس اسناد وزارت خارجه آمریکا توسط دکتر محمدقلی مجد، استاد دانشگاه پنسیلوانیا تألیف شده است. بخش چهارم این کتاب به کشتار قیام مسجد گوهرشاد اختصاص دارد. گزارشهای ثبت شده توسط هورنیبروک، سفیر آمریکا در تهران مهم و قابل تأمل هستند که مطالعه و تحلیل آنها فضای سیاسی و سانسور شدید در عصر رضا شاه را نمایان میسازد. غلامرضا آذری خاکستر، تاریخپژوه در تارنمای تاریخ شفاهی ایران به تفصیل و با ذکر اسناد در مقالهاش با عنوان «کشتار مسجد گوهر شاد به روایت هورنی بروک» این ماجرا را اینگونه روایت میکند:
هر چند طی حضور هورنیبروک در ایران، مشهد دارای کنسولگری آمریکا نبوده ولی گزارشهای منتشر شده نشان میدهد اخبار کسب شده از طریق سفیر افغانستان، دکتر دونالدسن از مبلغان آمریکایی در مشهد و گزارشهای انگلیسیها در این زمینه بوده است. قیام مسجد گوهرشاد مشهد در روزهای 19 تا 21 تیرماه 1314 به وقوع پیوسته است. مقارن این زمان آمریکاییها در مشهد با ایجاد بیمارستان مسیحی مشغول مداوای بیماران بودند. سابقه حضور آنها در مشهد به سال 1295ق (1878م) میرسد.
ایجاد بیمارستان از اقدامات قابل توجه آمریکاییها در مشهد است. مریضخانه آمریکایی سال1915م/1294ش در کوچه ارگ تأسیس و در سال1919م به کوچه باغ عنبر منتقل و در سال1924م عمارت کنونی در محل چهارباغ بنا و مریضخانه بدان محل منتقل شد. این مریضخانه دارای50 تختخواب و دو دکتر آمریکایی بوده است. پس همزمان با کشتار قیام مسجد گوهرشاد، آمریکاییها در مشهد نفوذ داشتند و گزارشهای ثبت شده مهم تلقی میشود. بررسی سه روایت از تعداد کشتهشدگان مسجد گوهرشاد در روایتهای هورنیبروک قابل تأمل است. وی جزئیات حادثه هولناک مشهد از زبان سفیر افغانستان را چنین منعکس نموده است:
«در گفتوگویی که درباره اخبار ارسالی از سرکنسول افغانستان در مشهد به سفیر افغانستان با او داشتم اطلاعات زیر بدست آمد: سفیر به من اطلاع داد از طریق یک پیام رمزی از سوی سرکنسول افغانستان در مشهد شرح مفصلی از اوضاع به دستش رسیده است. اینکه در جریان شورش هشت افغانی کشته شده، 500نفر از مردم جان باختهاند، 800نفر مجروح شدهاند و تقریباً 2هزارنفر یا به زندان افتاده و یا ناپدید شدهاند».
دومین روایتی که اشاره به تعداد کشتار دارد براساس گزارش دکتر دونالدسن است. در این گزارش ضمن بیان نحوه وقوع قیام، به حضور نیروهای نظامی و نحوه کشتار پرداخته شده است:
«... به سرعت 500 نظامی کادر را از شهر مجاور به مشهد آوردند و همین نیرو بود که بعداً به روی جمعیت حاضر در حرم آتش گشود و بالاخره آنها را متفرق ساخت. مجموعاً بیش از 2هزار نیروی نظامی در این درگیری شرکت داشتند. ابتدا با تفنگ و تیربار به سوی مسجد آتش گشودند که صدمه جدی ولی قابل جبرانی به مسجد وارد کرد. ابتدا به بالای سر جمعیت شلیک میشد ولی بهتدریج لولهها پایینتر آمد و تلفات هولناکی به جای گذاشت. طبق برآورد مبلغان مقیم محل، بین 400 تا 500 نفر کشته یا مجروح و دست کم بین 500 تا 600 نفر هم دستگیر شدند».
سومین روایت هورنیبروک مربوط به تحلیل انگلیسیها از این کشتار است. وی با نقد دیدگاه انگلیسیها درباره کشتار مسجد گوهرشاد نوشته است انگلیسیها در ابتدا سعی داشتند این تراژدی را کوچک جلوه دهند. درست همان گونه که مرگ سردار اسعد و دیگران در زندان را به علل طبیعی نسبت داده بودند. حالا هم سعی داشتند تعداد تلفات را بسیار کم جلوه دهند. در ابتداد تعداد 25کشته و 60 نفر مجروح بیان میکردند. سپس تجدید نظر کردند و تعداد کشتههای قیام مسجد گوهرشاد را بین 400 تا 500 نفر تخمین زدند.
«مقامات نظامی 128 کشته را در گودالهایی دفن کردهاند. شمار مجروحان هم از 200 یا 300 نفر کمتر نیست. هم اینک 504 نفر در سربازخانه محبوس هستند که از این تعداد 200 نفرشان مجروحاند. در زندانهای غیرنظامی نیز 311 نفر محبوساند که از این تعداد 28 نفرشان مجروح هستند. هر روز محبوسان سربازخانهها را در گروههای 30 نفره به فلک میبندند. دو افسر و 18 سرباز هم کشته و 14 نفر دیگر مجروح شدهاند. 13 زائر افغان هم جان باختهاند. تعداد بازداشتشدگان از مرز 800 نفر میگذرد...».
با بررسی این سه روایت تا حدودی به تعداد کشتهشدگان قیام مسجد گوهرشاد پی میبریم. در واقع عدد 400 تا 500 کشته موضوعی است که سفیر آمریکا به آن تأکید کرده است. در اسناد و مدارک منتشر شده تعداد کشتار مسجد گوهرشاد متفاوت ذکر شدهاند ولی آنچه مسلم است طبق نوشتههای موجود مجروحان قیام را به دو بیمارستان منتقل کردهاند؛ مجروحان نظامی به بیمارستان ارتش و مجروحان عمومی به بیمارستان امام رضا(ع) که دکتر محمد معاضد، دکتر علیرضا ضیائی و دکترسید ابوالقاسم قوام آنها را مداوا کردهاند.
سرهنگ بیات تعداد دستگیرشدگان قیام را 900 نفر ذکر نموده است. یکی از نظامیان درباره این حادثه چنین نقل کرده: «به ما دستور دادند... وقتی هوا روشن شد نبایستی در مسجد و صحنین آثاری از مجروحان و مقتولان باقی بماند لذا پاسبانها و مأموران مریضخانه شاهرضا بدون رسیدگی و توجه به اینکه آیا این مجروحان مرده و یا فقط غش نموده همه را به کامیون ریخته و به قبرستان بردند».
براساس گزارش، تقی بردبار، رئیس زندان مشهد شکنجههای فراوانی به افرادی که در این زندان بودند اعمال کرده، همچنین سرهنگ نوائی، آیتالله آقازاده را در زندان مورد شکنجه قرار داده است؛ از جمله اینکه شبهای زمستان او را بدون هیچ لباس گرم و روانداز و وسیله گرمی محبوس میکردند یا محبس را آب ریخته تا مرطوب شود و ایشان نتوانند استراحت کنند.
درباره تلفات، گفتههای ناظران و کسانی که دستاندرکار ماجرا بودهاند مختلف است و اعداد با یکدیگر یکسان نیستند. تعداد هزارو670کشته هم در خاطرات شوشتری، بازرس آستان قدس رضوی و خفیهنویس رضا آمده است، به دلیل اینکه این خاطرات 12 سال پس از واقعه منتشر شده و خود شوشتری از زبان دیگران نقل میکند، چندان قابل اعتماد نیست. همچنین احمد بهار، از روزنامهنگاران آن عصر هزارو750نفر و علیرضا بایگان در خاطراتش این تعداد را هزارو670 نفر تأیید میکند.
به هر حال هم منابع داخلی و هم گزارشهای کنسولگریهای خارجی حکایت از فاجعهای هولناک در مشهد ثبت کردهاند. حادثهای که دور از دید نبوده است ولی سانسور شدید موجب شده ابهاماتی در این زمینه بهخصوص محل دفن کشتهشدگان در اذهان پژوهشگران باقی بماند.
هر چند طی حضور هورنیبروک در ایران، مشهد دارای کنسولگری آمریکا نبوده ولی گزارشهای منتشر شده نشان میدهد اخبار کسب شده از طریق سفیر افغانستان، دکتر دونالدسن از مبلغان آمریکایی در مشهد و گزارشهای انگلیسیها در این زمینه بوده است. قیام مسجد گوهرشاد مشهد در روزهای 19 تا 21 تیرماه 1314 به وقوع پیوسته است. مقارن این زمان آمریکاییها در مشهد با ایجاد بیمارستان مسیحی مشغول مداوای بیماران بودند. سابقه حضور آنها در مشهد به سال 1295ق (1878م) میرسد.
ایجاد بیمارستان از اقدامات قابل توجه آمریکاییها در مشهد است. مریضخانه آمریکایی سال1915م/1294ش در کوچه ارگ تأسیس و در سال1919م به کوچه باغ عنبر منتقل و در سال1924م عمارت کنونی در محل چهارباغ بنا و مریضخانه بدان محل منتقل شد. این مریضخانه دارای50 تختخواب و دو دکتر آمریکایی بوده است. پس همزمان با کشتار قیام مسجد گوهرشاد، آمریکاییها در مشهد نفوذ داشتند و گزارشهای ثبت شده مهم تلقی میشود. بررسی سه روایت از تعداد کشتهشدگان مسجد گوهرشاد در روایتهای هورنیبروک قابل تأمل است. وی جزئیات حادثه هولناک مشهد از زبان سفیر افغانستان را چنین منعکس نموده است:
«در گفتوگویی که درباره اخبار ارسالی از سرکنسول افغانستان در مشهد به سفیر افغانستان با او داشتم اطلاعات زیر بدست آمد: سفیر به من اطلاع داد از طریق یک پیام رمزی از سوی سرکنسول افغانستان در مشهد شرح مفصلی از اوضاع به دستش رسیده است. اینکه در جریان شورش هشت افغانی کشته شده، 500نفر از مردم جان باختهاند، 800نفر مجروح شدهاند و تقریباً 2هزارنفر یا به زندان افتاده و یا ناپدید شدهاند».
دومین روایتی که اشاره به تعداد کشتار دارد براساس گزارش دکتر دونالدسن است. در این گزارش ضمن بیان نحوه وقوع قیام، به حضور نیروهای نظامی و نحوه کشتار پرداخته شده است:
«... به سرعت 500 نظامی کادر را از شهر مجاور به مشهد آوردند و همین نیرو بود که بعداً به روی جمعیت حاضر در حرم آتش گشود و بالاخره آنها را متفرق ساخت. مجموعاً بیش از 2هزار نیروی نظامی در این درگیری شرکت داشتند. ابتدا با تفنگ و تیربار به سوی مسجد آتش گشودند که صدمه جدی ولی قابل جبرانی به مسجد وارد کرد. ابتدا به بالای سر جمعیت شلیک میشد ولی بهتدریج لولهها پایینتر آمد و تلفات هولناکی به جای گذاشت. طبق برآورد مبلغان مقیم محل، بین 400 تا 500 نفر کشته یا مجروح و دست کم بین 500 تا 600 نفر هم دستگیر شدند».
سومین روایت هورنیبروک مربوط به تحلیل انگلیسیها از این کشتار است. وی با نقد دیدگاه انگلیسیها درباره کشتار مسجد گوهرشاد نوشته است انگلیسیها در ابتدا سعی داشتند این تراژدی را کوچک جلوه دهند. درست همان گونه که مرگ سردار اسعد و دیگران در زندان را به علل طبیعی نسبت داده بودند. حالا هم سعی داشتند تعداد تلفات را بسیار کم جلوه دهند. در ابتداد تعداد 25کشته و 60 نفر مجروح بیان میکردند. سپس تجدید نظر کردند و تعداد کشتههای قیام مسجد گوهرشاد را بین 400 تا 500 نفر تخمین زدند.
«مقامات نظامی 128 کشته را در گودالهایی دفن کردهاند. شمار مجروحان هم از 200 یا 300 نفر کمتر نیست. هم اینک 504 نفر در سربازخانه محبوس هستند که از این تعداد 200 نفرشان مجروحاند. در زندانهای غیرنظامی نیز 311 نفر محبوساند که از این تعداد 28 نفرشان مجروح هستند. هر روز محبوسان سربازخانهها را در گروههای 30 نفره به فلک میبندند. دو افسر و 18 سرباز هم کشته و 14 نفر دیگر مجروح شدهاند. 13 زائر افغان هم جان باختهاند. تعداد بازداشتشدگان از مرز 800 نفر میگذرد...».
با بررسی این سه روایت تا حدودی به تعداد کشتهشدگان قیام مسجد گوهرشاد پی میبریم. در واقع عدد 400 تا 500 کشته موضوعی است که سفیر آمریکا به آن تأکید کرده است. در اسناد و مدارک منتشر شده تعداد کشتار مسجد گوهرشاد متفاوت ذکر شدهاند ولی آنچه مسلم است طبق نوشتههای موجود مجروحان قیام را به دو بیمارستان منتقل کردهاند؛ مجروحان نظامی به بیمارستان ارتش و مجروحان عمومی به بیمارستان امام رضا(ع) که دکتر محمد معاضد، دکتر علیرضا ضیائی و دکترسید ابوالقاسم قوام آنها را مداوا کردهاند.
سرهنگ بیات تعداد دستگیرشدگان قیام را 900 نفر ذکر نموده است. یکی از نظامیان درباره این حادثه چنین نقل کرده: «به ما دستور دادند... وقتی هوا روشن شد نبایستی در مسجد و صحنین آثاری از مجروحان و مقتولان باقی بماند لذا پاسبانها و مأموران مریضخانه شاهرضا بدون رسیدگی و توجه به اینکه آیا این مجروحان مرده و یا فقط غش نموده همه را به کامیون ریخته و به قبرستان بردند».
براساس گزارش، تقی بردبار، رئیس زندان مشهد شکنجههای فراوانی به افرادی که در این زندان بودند اعمال کرده، همچنین سرهنگ نوائی، آیتالله آقازاده را در زندان مورد شکنجه قرار داده است؛ از جمله اینکه شبهای زمستان او را بدون هیچ لباس گرم و روانداز و وسیله گرمی محبوس میکردند یا محبس را آب ریخته تا مرطوب شود و ایشان نتوانند استراحت کنند.
درباره تلفات، گفتههای ناظران و کسانی که دستاندرکار ماجرا بودهاند مختلف است و اعداد با یکدیگر یکسان نیستند. تعداد هزارو670کشته هم در خاطرات شوشتری، بازرس آستان قدس رضوی و خفیهنویس رضا آمده است، به دلیل اینکه این خاطرات 12 سال پس از واقعه منتشر شده و خود شوشتری از زبان دیگران نقل میکند، چندان قابل اعتماد نیست. همچنین احمد بهار، از روزنامهنگاران آن عصر هزارو750نفر و علیرضا بایگان در خاطراتش این تعداد را هزارو670 نفر تأیید میکند.
به هر حال هم منابع داخلی و هم گزارشهای کنسولگریهای خارجی حکایت از فاجعهای هولناک در مشهد ثبت کردهاند. حادثهای که دور از دید نبوده است ولی سانسور شدید موجب شده ابهاماتی در این زمینه بهخصوص محل دفن کشتهشدگان در اذهان پژوهشگران باقی بماند.
برچسب ها :
ارسال دیدگاه
تیتر خبرها
-
ذبح فرهنگ ملی پیش پای فرهنگ غربی
-
ویژهبرنامههای دهه ولایت
-
چشم از تو برنمیدارم
-
جشنواره رسانهای امام رضا(ع) موجب تقویت ارتباط مردم با امام رئوف(ع) میشود
-
قیام مسجد گوهرشاد، گریبانگیر رژیم پهلوی
-
عیدانه خادمان و خیران برای محرومان حاشیه شهر
-
کشتار مسجد گوهرشاد به روایت یک آمریکایی
-
من قرآن را دوست دارم
-
بازسازی اعتبار اجتماعی و منزلت قدسی حجاب در ذهنیت عمومی