کشتار مسجد گوهرشاد به روایت یک آمریکایی

اسناد وزارت خارجه آمریکا درباره واقعه 21 تیر چه می‌گویند؟

کشتار مسجد گوهرشاد به روایت یک آمریکایی

ویلیام اچ. هورنی‌بروک (William H. Honibrook) جانشین چارلز سی.‏هارت (Charles C. Hart) از سال 1933م (1312ش) تا 1940م (1319ش) به مدت هفت سال از سوی وزارت خارجه آمریکا به سمت وزیر مختار در ایران منصوب شد و در تهران اقامت داشت. وی در 16 اسفند 1312 وارد تهران شد و 19 اسفند با وزیر خارجه ایران و روز 28 اسفند با «رضاخان» دیدار کرد و استوارنامه خود را تحویل داد. کتاب رضاشاه و بریتانیا براساس اسناد وزارت خارجه آمریکا توسط دکتر محمدقلی مجد، استاد دانشگاه پنسیلوانیا تألیف شده است. بخش چهارم این کتاب به کشتار قیام مسجد گوهرشاد اختصاص دارد. گزارش‏های ثبت شده توسط هورنی‌بروک، سفیر آمریکا در تهران مهم و قابل تأمل هستند که مطالعه و تحلیل آن‌ها فضای سیاسی و سانسور شدید در عصر رضا شاه را نمایان می‏سازد. غلامرضا آذری خاکستر، تاریخ‌پژوه در تارنمای تاریخ شفاهی ایران به تفصیل و با ذکر اسناد در مقاله‌اش با عنوان «کشتار مسجد گوهر شاد به روایت هورنی بروک» این ماجرا را این‌گونه روایت می‌کند:
هر چند طی حضور هورنی‌بروک در ایران، مشهد دارای کنسولگری آمریکا نبوده ولی گزارش‏های منتشر شده نشان می‏دهد اخبار کسب شده از طریق سفیر افغانستان، دکتر دونالدسن از مبلغان آمریکایی در مشهد و گزارش‏های انگلیسی‏ها در این زمینه بوده است. قیام مسجد گوهرشاد مشهد در روزهای 19 تا 21 تیرماه 1314 به وقوع پیوسته است. مقارن این زمان آمریکایی‏ها در مشهد با ایجاد بیمارستان مسیحی مشغول مداوای بیماران بودند. سابقه حضور آن‌ها در مشهد به سال 1295ق (1878م) می‏رسد.
ایجاد بیمارستان از اقدامات قابل توجه آمریکایی‏ها در مشهد است. مریضخانه آمریکایی سال1915م/1294ش در کوچه ارگ تأسیس و در سال1919م به کوچه باغ عنبر منتقل و در سال1924م عمارت کنونی در محل چهارباغ بنا و مریضخانه بدان محل منتقل شد. این مریضخانه دارای50 تختخواب و دو دکتر آمریکایی بوده است. پس همزمان با کشتار قیام مسجد گوهرشاد، آمریکایی‏ها در مشهد نفوذ داشتند و گزارش‏های ثبت شده مهم تلقی می‏شود. بررسی سه روایت از تعداد کشته‏شدگان مسجد گوهرشاد در روایت‏های هورنی‌بروک قابل تأمل است. وی جزئیات حادثه هولناک مشهد از زبان سفیر افغانستان را چنین منعکس نموده است:
«در گفت‌وگویی که درباره اخبار ارسالی از سرکنسول افغانستان در مشهد به سفیر افغانستان با او داشتم اطلاعات زیر بدست آمد: سفیر به من اطلاع داد از طریق یک پیام رمزی از سوی سرکنسول افغانستان در مشهد شرح مفصلی از اوضاع به دستش رسیده است. اینکه در جریان شورش هشت افغانی کشته شده، 500نفر از مردم جان باخته‌اند، 800نفر مجروح شده‏اند و تقریباً 2هزارنفر یا به زندان افتاده و یا ناپدید شده‏اند».
دومین روایتی که اشاره به تعداد کشتار دارد براساس گزارش دکتر دونالدسن است. در این گزارش ضمن بیان نحوه وقوع قیام، به حضور نیروهای نظامی و نحوه کشتار پرداخته شده است:
«... به سرعت 500 نظامی کادر را از شهر مجاور به مشهد آوردند و همین نیرو بود که بعداً به روی جمعیت حاضر در حرم آتش گشود و بالاخره آن‌ها را متفرق ساخت. مجموعاً بیش از 2هزار نیروی نظامی در این درگیری شرکت داشتند. ابتدا با تفنگ و تیربار به سوی مسجد آتش گشودند که صدمه جدی ولی قابل جبرانی به مسجد وارد کرد. ابتدا به بالای سر جمعیت شلیک می‏شد ولی به‌تدریج لوله‏ها پایین‏تر آمد و تلفات هولناکی به جای گذاشت. طبق برآورد مبلغان مقیم محل، بین 400 تا 500 نفر کشته یا مجروح و دست کم بین 500 تا 600 نفر هم دستگیر شدند».
سومین روایت هورنی‌بروک مربوط به تحلیل انگلیسی‏ها از این کشتار است. وی با نقد دیدگاه انگلیسی‏ها درباره کشتار مسجد گوهرشاد نوشته است انگلیسی‏ها در ابتدا سعی داشتند این تراژدی را کوچک جلوه دهند. درست همان گونه که مرگ سردار اسعد و دیگران در زندان را به علل طبیعی نسبت داده بودند. حالا هم سعی داشتند تعداد تلفات را بسیار کم جلوه دهند. در ابتداد تعداد 25کشته و 60 نفر مجروح بیان می‏کردند. سپس تجدید نظر کردند و تعداد کشته‏های قیام مسجد گوهرشاد را بین 400 تا 500 نفر تخمین زدند.
«مقامات نظامی 128 کشته را در گودال‏هایی دفن کرده‏اند. شمار مجروحان هم از 200 یا 300 نفر کمتر نیست. هم اینک 504 نفر در سربازخانه محبوس هستند که از این تعداد 200 نفرشان مجروح‌اند. در زندان‏های غیرنظامی نیز 311 نفر محبوس‌اند که از این تعداد 28 نفرشان مجروح هستند. هر روز محبوسان سربازخانه‏ها را در گروه‏های 30 نفره به فلک می‏بندند. دو افسر و 18 سرباز هم کشته و 14 نفر دیگر مجروح شده‏اند. 13 زائر افغان هم جان باخته‏اند. تعداد بازداشت‏شدگان از مرز 800 نفر می‏گذرد...».
با بررسی این سه روایت تا حدودی به تعداد کشته‏شدگان قیام مسجد گوهرشاد پی می‏بریم. در واقع عدد 400 تا 500 کشته موضوعی است که سفیر آمریکا به آن تأکید کرده است. در اسناد و مدارک منتشر شده تعداد کشتار مسجد گوهرشاد متفاوت ذکر شده‏اند ولی آنچه مسلم است طبق نوشته‏های موجود مجروحان قیام را به دو بیمارستان منتقل کرده‌اند؛ مجروحان نظامی به بیمارستان ارتش و مجروحان عمومی به بیمارستان امام رضا(ع) که دکتر محمد معاضد، دکتر علیرضا ضیائی و دکترسید ابوالقاسم قوام آن‌ها را مداوا کرده‏اند. 
سرهنگ بیات تعداد دستگیرشدگان قیام را 900 نفر ذکر نموده است. یکی از نظامیان درباره این حادثه چنین نقل کرده: «به ما دستور دادند... وقتی هوا روشن شد نبایستی در مسجد و صحنین آثاری از مجروحان و مقتولان باقی بماند لذا پاسبان‏ها و مأموران مریضخانه شاهرضا بدون رسیدگی و توجه به اینکه آیا این مجروحان مرده و یا فقط غش نموده همه را به کامیون ریخته و به قبرستان بردند».
براساس گزارش، تقی بردبار، رئیس زندان مشهد ‏شکنجه‏های فراوانی به افرادی که در این زندان بودند اعمال کرده، همچنین سرهنگ نوائی، آیت‏الله آقازاده را در زندان مورد شکنجه قرار داده است؛ از جمله اینکه شب‏های زمستان او را بدون هیچ لباس گرم و روانداز و وسیله گرمی محبوس می‏کردند یا محبس را آب ریخته تا مرطوب شود و ایشان نتوانند استراحت کنند.
درباره تلفات، گفته‏های ناظران و کسانی که دست‏اندرکار ماجرا بوده‏اند مختلف است و اعداد با یکدیگر یکسان نیستند. تعداد هزارو670کشته هم در خاطرات شوشتری، بازرس آستان قدس رضوی و خفیه‏نویس رضا آمده است، به دلیل اینکه این خاطرات 12 سال پس از واقعه منتشر شده و خود شوشتری از زبان دیگران نقل می‏کند، چندان قابل اعتماد نیست. همچنین احمد بهار، از روزنامه‌نگاران آن عصر هزارو750نفر و علیرضا بایگان در خاطراتش این تعداد را هزارو670 نفر تأیید می‏کند.
به هر حال هم منابع داخلی و هم گزارش‏های کنسولگری‏های خارجی حکایت از فاجعه‏ای هولناک در مشهد ثبت کرده‏اند. حادثه‏ای که دور از دید نبوده است ولی سانسور شدید موجب شده ابهاماتی در این زمینه به‌خصوص محل دفن کشته‌شدگان در اذهان پژوهشگران باقی بماند.

برچسب ها :
ارسال دیدگاه