روزنامه قدس | گشت و گذاری در حافظه تاریخی «بست بالا»

مروری بر سرگذشت و اتفاق‌های مهمی که در ورودی غربی حرم رضوی رخ داده ‌است

گشت و گذاری در حافظه تاریخی «بست بالا»

محمدحسین نیکبخت

قدیمی‌ها می‌گفتند بست‌بالا، البته برای همه مشهدی‌ها هم این نام کم و بیش شناخته شده است، اما معنا و مفهوم دقیق خودش را از دست داده‌.

بست بالا که ما امروزه آن را با نام بست شیخ طوسی می‌شناسیم، ورودی غربی حرم مطهر است و شما وقتی از سمت خیابان شیرازی یا همان بالاخیابان قدیم، وارد حرم می‌شوید، برای ورود به صحن عتیق، باید از بست بالا عبور کنید. این روزها دیگر بست‌بالا فقط یک گذر ارتباطی است؛ در ضلع شمالی آن درِ ورودی کتابخانه آستان‌ قدس قرار دارد؛ در ضلع جنوبی‌اش، صحن جمهوری اسلامی و در میانه آن، ورودی دارالحجه یا به قول برخی از زائران «سرداب حرم». برای همین نه نیازی به توقف در بست بالا هست و نه جاذبه‌ای دارد که بتواند اسباب دو سه دقیقه ایستادن و نگاه کردن را فراهم کند. اما روزگار همیشه بر این منوال نبوده‌ است و بست‌بالا در حافظه تاریخی خودش، روزهایی را به یاد دارد که آن را یکی از قطب‌های اقتصادی و جایگاه تظاهرات سیاسی و اجتماعی می‌دانستند و البته این مکان، گاهی مبدل به مرکز تجمع جمعیت‌های معترضی می‌شد که به دلایل مختلف می‌خواستند صدایشان به گوش مسئولان برسد.

چرا راه دور برویم؟!
اجازه بدهید در مرور حافظه تاریخی بست بالا، از همین دوران تاریخی خودمان شروع کنیم؛ یعنی حدود 44 سال پیش و آغاز دوران انقلاب اسلامی. قرار گرفتن بست بالا در مسیر عبوری به سمت چهارراه نادری و میدان شهدا، خودش عاملی بود برای تجمع و تردد دائمی گروه‌های تظاهرات‌کننده. قرار گرفتن بیت آیت‌الله ‌العظمی شیرازی در مسیر بالاخیابان که بعدها سبب شد اسم این خیابان را بگذارند شیرازی، خودش از عوامل افزایش فعالیت‌های سیاسی و راهپیمایی‌ها در بالاخیابان بود. یکی از مهم‌ترین اتفاقات رخ داده در این دوره تاریخی بست بالا، مربوط به حوادث دی‌ماه 1357 است. در نهم و دهم دی‌ماه این سال، شهر مشهد شاهد قیام سراسری مردم بود و بالاخیابان هم یکی از کانون‌های اصلی درگیری به حساب می‌آمد. به دلیل فاصله اندک بالاخیابان تا بست بالا، این ورودی حرم مطهر هم به مکان درگیری تبدیل شد و برخی گزارش‌های شفاهی از زخمی و شهید شدن تعدادی از مردم مشهد در این مکان خبر داده‌اند. بعدها یعنی پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم بست بالا، به صورت متناوب به عنوان ورودی مسیر تشییع شهدای دفاع مقدس شناخته می‌شد و پیکر برخی از شهدا مانند شهید رضا لیاقت را که احتمالاً نخستین شهید دانش‌آموز شهر مشهد در دوران دفاع مقدس است، در نیمه دوم سال 1359 خورشیدی از همین مسیر وارد صحن عتیق کردند و اتفاقاً به دلیل کثرت جمعیت، بخش اصلی عزاداری‌ها برای این شهید نوجوان، در بست بالا برگزار شد.

عهد قاجار و روزهای تلخ و شیرینش
بست بالا در حافظه تاریخی خودش و البته در دوره قاجار، شاهد هجوم روس‌ها به حرم رضوی هم هست. در واقع زمانی که درگیری‌ها در نوروز سال 1291 خورشیدی به اوج خودش رسید، نقطه ثقل حمله روس‌ها به داخل صحن عتیق، بست بالا بود که پس از شلیک گلوله‌های توپ به صحن و سرای رضوی، از این مسیر وارد حرم مطهر شدند. البته بست بالا حمله و تهاجم نیروهای آصف‌الدوله را به مردم در زمان بلوای نان و همین‌ طور تیراندازی نیروهای نیرالدوله را در زمان قحطی به خاطر دارد که هر دو این‌ها در یک بازه 10ساله، پیش از انقلاب مشروطه اتفاق افتاد. از همه این‌ها گذشته، مسیر بست بالا به دلیل قرار گرفتن در قسمت غربی حرم مطهر، همیشه محل عبور مقامات و صاحب‌منصب‌هایی بوده‌ که از تهران یا دیگر بلاد خودشان را برای زیارت به مشهد می‌رساندند یا محل عبور علمایی مانند میرزاحبیب مجتهد خراسانی بوده که محل اقامتشان در بیرون مشهد، در سمت غربی آن قرار داشت. این ورود و خروج‌ها به خصوص هنگامی که فرد از علما و مجتهدان زمان بود، با تجمع گسترده مردم در بست بالا همراه می‌شد و به نوعی راهبندان ایجاد می‌کرد.

میزبانی از فناوری‌های نوین
در کنار این اتفاقات، بست بالا شاهد و میزبان ورود برخی از فناوری‌های نوین به شهر مشهد هم بوده ‌است. مثلاً نخستین ساعت بزرگ حرم رضوی که در دوره ناصرالدین‌شاه خریداری و در دوره مظفرالدین‌شاه بر فراز ایوان غربی صحن عتیق و انتهای بست بالا نصب شد یا نصب نخستین ژنراتور برق برای رفع نیاز روشنایی حرم رضوی، در ابتدای بست بالا که در دوره مظفرالدین‌شاه اتفاق افتاد و کلی اسباب شگفتی و شادمانی زائران و مجاوران را فراهم کرد. شاید جالب باشد که بدانید نخستین چاپخانه‌های شهر مشهد از قبیل چاپخانه طوس با مدیریت میرمرتضی موسوی (روئین‌تن) در ابتدای همین بست بالا و به قول قدیمی‌ها، راسته بالا خیابان قرار داشت. نکته دیگری که شاید در تاریخ بست‌بالا بتوان به آن اشاره کرد، قرار داشتن نهر نادری و فضای بسیار مصفای اطراف آن است که تقریباً تا اواسط دهه 1330 خورشیدی برقرار بود؛ جایی که در روزهای گرم تابستان، محل استراحت و توقف زائران می‌شد و حوضچه زیبایی که در ابتدای بست بالا، برای ته‌نشین شدن گِل و لای ساخته شده ‌بود، یکی از زیباترین و در عین حال جذاب‌ترین نقاط ورودی حرم رضوی به شمار می‌آمد؛ مسیری که دو طرف آن را با درخت‌های سر به فلک کشیده تزئین کرده ‌بودند و بساط فروشندگان دوره‌گرد و دستفروشان هم در حاشیه آن حسابی رونق داشت. روی این نهر را در سال 1341 خورشیدی به صورت کامل پوشاندند. بست بالا، میزبان زائرانی بود که می‌خواستند جایی نزدیک به حرم رضوی اقامت داشته ‌باشند؛ اگر یادتان باشد درباره بازارهایی مانند بازار ساعت که به این نقطه از حرم رضوی متصل می‌شد، یک بار مفصلاً صحبت کردیم. به هر حال بست بالا که نامش را از بالاخیابان گرفته‌ است، از زمان ساخته شدن در دوره شاه عباس یکم صفوی تا امروز که حدود 400 سال از عمرش می‌گذرد، شاهد وقایع ریز و درشت بسیاری بوده‌ که باید نشست و سر فرصت همه آن‌ها را مرور و بررسی کرد.

برچسب ها :

ارسال دیدگاه