​​​​​​​به مناسبت عید سعید فطر، برخی از نسخ خطی مرتبط با این عید بزرگ اسلامی و همچنین ماه مبارک رمضان را در ادامه مرور می‌کنیم.

 آداب عید فطر در عهد صفوی
 تبصرة الاعیاد به شماره3133 در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ثبت شده و به زبان فارسی است. مؤلف آن «فضل علی بیگ بن شاهوردی» از فضلای نیمه اول سده 12 هـ.ق (یعنی دوره صفویه) است.
 موضوع کتاب در زمینه آداب و شرایط اعیاد اسلامی و مذهبی و مُترتب بر مطالب ارزشمندی است: اول در اعیاد و زینت در هشت باب، باب اول در عید مبعث، دوم در عید غدیر، سیم در عید آل محمد(ع)، چهارم در عید سعید فطر و اضحی، پنجم در عید نوروز سلطانی، ششم در عید محمد(ص) که جمعه است، هفتم در بیان تزئینات، هشتم در غسل اعیاد و زیارات متعلقه به آن. موضوع دیگری که در این کتاب به آن پرداخته شده، مطالبی در باب رؤیاهایی است که در خاطر مانده است. نویسنده این اثر، کتاب را به نام «شاه سلیمان صفوی» مُعَنُون (یعنی نام‌گذاری کردن) داشته است. برگ اول نسخه افتاده و از باب هشتم به بعد کتابت نشده با این توضیح که بعد از اتمام باب هفتم، زیارات اباعبدالله الحسین(ع) را با عنوان «باب پنجم» مرقوم و نسخه را به پایان رسانده است. 

 عید فطر در خاطر فاتر میرزاجان
 تُحفةُ الصّالحین به شماره13416 در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ثبت شده و به زبان فارسی است. مؤلف آن «حاجی محمّد حسن بن میرزا علی شیرازی» مشهور به میرزاجان از فضلای سده 13هـ.ق است. 
وی در سبب تألیف این اثر این گونه آورده است:
 «...به خاطر فاتر (به معنای شخص کمترین، نشانه کوچک شمردن خود و رعایت تواضع است) رسید که با عدم بضاعت و قلّت استطاعت نسخه ظریف تألیف نماید که حاوی و محتوی باشد بر صلواة مستحبه مخصوصه بحضرت رسول مختار(ص) و بعضی از حضرات ائمه اطهار(ع) و سُور قرآنی که عقیب فرآئض خمسه باید تلاوت نمود و تعقیبات فرائض خمسه و ادعیه معظمه ضروریه که در اوقات ایام سال باید خوانده شود و شامل و مشتمل باشد بر زیارات مطلقه و مخصوصه هر یک از چهارده معصوم علیهم صلواه الله الملک الحی القیوم و اعمال مسجد کوفه و سایر مساجد متبرکه و جامع و مجتمع باشد بر اعمال ماه مبارک رجب المرجب و ماه مبارک شعبان المعظم و ماه رمضان المبارک و ماه ذی‌الحجه الحرام و ماه ربیع‌الاول و برخی از اختام و اوراد و اذکار و عرایض و رقاع استشفاع از ائمه طاهرین(ع) و آداب رویه هلال لهذا نسخه مزبوره منتخب و جمع از کتب دعوات و صحیفه سجادیه و تحفه الزائر و زاد المعاد شد...».
 نویسنده بر این اساس، کتاب را مرتب نموده و بر مقدمه‌ای «در بیان نمازهای مستحبه مخصوصه منصوصه» و 12باب آن را نگاشته است. اول در بیان سور قرآنی که عقیب فرائض خمسه باید تلاوت شود و تعقیبات مخصوصه فرائض یومیه و لیلیّه و ادعیه مهمه معظمه که در عرض ایام سال خوانده می‌شود؛ دوم در بیان زیارت جناب پیغمبر آخرالزمان(ص) و حضرت فاطمه زهرا(س) و حضرت ائمه بقیع(ع) و حضرت حمزه سیدالشهدا(ع)؛ سیم در بیان زیارت حضرت امیرالمؤمنین(ع) و اعمال مسجد کوفه و سایر مساجد مقدسه واقعه در کوفه است. چهارم در بیان زیارات حضرت عباس(ع)، پنجم در بیان زیارات حضرتین کاظمین(ع) و حضرت سلمان(رض)؛ ششم در بیان زیارت حضرت علی بن موسی الرضا(ع) و حضرت معصومه(س) در قم؛ هفتم در بیان زیارات حضرتین عسکریین(ع) و حضرت نرجس خاتون(س) مادر حضرت صاحب‌الامر(عج) و حضرت علیمه خاتون(س) عمه حضرت صاحب‌الامر(عج) و زیارت حضرت صاحب الامر(عج) و زیارت جامعه؛ هشتم در بیان فضائل و اعمال ماه مبارک رجب؛ نهم در بیان فضائل و اعمال ماه مبارک شعبان است؛ دهم در بیان مجملی از فضائل و اعمال ماه مبارک رمضان و عید سعید فطر است؛ یازدهم در بیان فضائل و اعمال ماه مبارک ذی‌الحجه؛ دوازدهم در بیان اعمال روز عید مولود است. نویسنده در خاتمه کتاب به بیان طریقه بعضی از اختام و اوراد و اذکار و عرایض استشفاع و آداب ماه دیدن پرداخته است. 

عید فطر در دوره شیخ حر عاملی
منهاج الفلاح نیز از دیگر کتاب‌های خطی موجود در مرکز نسخ خطی کتابخانه آستان قدس رضوی و مرتبط با عید سعید فطر به شمار می‌رود که به شماره 16004 در این مرکز به ثبت رسیده است. 
این اثر به زبان فارسی است و مؤلف آن: «علی بن شاه محمود بافقی» از فضلای نیمه دوم سده 11هـ‌.ق و از تلامذه شیخ بهاءالدین محمد عاملی (1031-953 ه.ق) و معاصر شیخ حرعاملی (1104-1033 ه.ق) است.
این کتاب شامل اعمال و ادعیه سال و مترتب است بر یک مقدمه: «...در بیان تعریف و ترغیب و تخویف (یعنی بیم دادن) همچنین در باب نماز و دعا و بیان شرایط دعا و سبب تعویق حاجت‌ها» و هفت باب است: باب اول که در سه فصل نگاشته شده است؛ فصل اول در بعضی مسئله و ادعیه که تعلق به وضو و غسل و غیر آن دارد. فصل دوم در بیان وصیت و فصل سیم در ذکر بعضی از آن چیزهایی که تعلق به اذان و اقامه دارد، باب دوم در بیان پنجاه و یک رکعت نماز شبانه‌روزی و بعضی ادعیه که تعلق به آن دارد، باب سیم در بیان تعقیب نماز، باب چهارم در بیان نماز عید سعید فطر و عید اضحی و نماز جمعه و کسوف و زلزله و غیر آن و در بیان بعضی از ادعیه که تعلق به مجموع ماه‌ها، روزها و شب‌های متبرک دارد و در آن دو مقصد است: مقصد اول در عمل هر روز و روز اول هر ماه و دوم در عمل هر ماه به خصوص و در آن 12فصل است: فصل اول در ماه محرم، خاتمه در حصول مآرب و وصول بمطالب و رفع بلیات و رفع اسقام (در 22 فایده و سپس زیارات)...». همچنین در پایان این کتاب این گونه نگاشته شده است: «... تاریخ ختم تألیف، دهم ذی‌الحجه 1040 قمری در مشهد رضوی...». 
خبرنگار: محمدحسین مروج کاشانی