​​​​​​​خیلی از ما اصولاً نمی‌دانیم که پس از ماجرای به توپ بستن حرم رضوی، اعتراض‌های گسترده‌ای در سطح مشهد شکل گرفت که موجب وقوع برخی درگیری‌ها شد. نیرالدوله، حاکم وقت خراسان برای آرام کردن اعتراض‌ها، تعدادی از بازرگانان مشهد را که در این اقدام نقش مستقیم داشتند، به تبعید فرستاد از جمله این افراد، محمدحسن‌خان معاون‌التجار و برادرش حاجی معین بودند. محمدحسن‌خان از رجال خوشنام مشهد و از معتمدان مردم این شهر بود؛ مردی ثروتمند و البته دست به خیر که در طول عمرش برای توسعه بافت اطراف حرم رضوی تلاش‌هایی کرد و به منظور رشد فعالیت‌های مدرسه‌های علمیه، موقوفات ارزشمندی در نظر گرفت که مشهورترین آن‌ها باغ معروف «حسن‌خان» در پایین‌خیابان است. محمدحسن‌خان معاون‌التجار در سال 1332قمری / 1293شمسی درگذشت و پیکر او را در حجره پنجم ضلع شمالی صحن نو (آزادی امروزی) دفن کردند. برخی گزارش‌های تأیید نشده، از قتل وی به دلیل فعالیت‌های سیاسی حکایت دارد. در رواق امروز قصد داریم با زندگی این واقف مشهدی و مدفون در حرم رضوی بیشتر آشنا شویم.

مستنداتی درباره معاون‌التجار
درباره زمان تولد محمدحسن‌خان اطلاعات دقیقی نداریم اما چون بر اساس برخی گزارش‌ها، هنگام مرگ 50 سال داشت، احتمالاً در سال 1243شمسی به دنیا آمده است. در کتابخانه و موزه ملک تهران (متعلق به آستان قدس رضوی)، سندی مربوط به 15 جمادی‌الاول سال 1316 (مهرماه 1277)، با شماره 00030/31/1392 وجود دارد که مربوط  به انتقال املاک ابوالفتح ‌میرزا مؤیدالدوله از شاهزادگان قجری، به محمدحسن‌خان معاون‌التجار است؛ در این سند با ارزش 12 هزار تومانی، محمدحسن‌خان با عنوان «هروی‌الاصل و ساکن خراسان» معرفی شده. به همین دلیل باید اصالت معاون‌التجار را هراتی بدانیم و البته منظور از «ساکن خراسان» در متون قدیمی، عموماً سکونت در مشهد رضوی است. به نظر می‌رسد که خانواده او، از خانواده‌های متمول و بازرگان هرات بودند که چند نسل پیش از تولد محمدحسن‌خان به مشهد مهاجرت کرده و مجاور شده‌اند. معاون‌التجار به دلیل ارتباطات مالی با افراد وابسته به دربار قاجار مانند مؤیدالدوله که به آن اشاره شد، با دستگاه حکومتی نیز خط و ربطی داشت و از اعتبار ویژه‌ای برخوردار بود. طبق گزارش مرحوم عزیزالله عطاردی در جلد دوم کتاب «فرهنگ خراسان»، محمدحسن‌خان در سال 1323قمری / 1284شمسی حدود یک سال پیش از پیروزی انقلاب مشروطیت، باغ مشهور به «حسن‌خان» واقع در محله پایین‌خیابان را وقف مدرسه قدیمی «عباسقلی‌خان» کرد؛ در آن زمان، متولی مدرسه «باباخان شاملو» بود. این باغ در میان مردم مشهد شهرت فراوانی داشته و دارد و در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای احیای گذر آن شده ‌است.

تبعید یک واقف
اما آنچه در زندگی محمدحسن‌خان و البته برادرش، حاجی معین بیش از فعالیت‌های اقتصادی و حتی عام‌المنفعه به چشم می‌آید، اعتراض‌های آن‌ها پس از واقعه به توپ بستن حرم رضوی است. محمدحسن‌خان، حاکم وقت خراسان را به دلیل ناتوانی و عدم تلاش برای جلوگیری از اقدام‌های خصمانه سربازان تزار، مقصر می‌دانست. این دیدگاه البته فقط به معاون‌التجار اختصاص نداشت و بخش مهمی از مردم مشهد نیز چنین باوری داشتند که باید اصل آن را هم به واقعیت نزدیک بدانیم. این امر ارتباط مستقیمی با ضعف مفرط حکومت مرکزی داشت و چنین وضعی موجب از دست رفتن استقلال سیاسی وطن و تهدید به تجزیه آن می‌شد. از سوی دیگر، روند فعالیت‌های اقتصادی در مشهد، در آستانه جنگ جهانی اول و درگیری‌های دولت‌های اروپایی با یکدیگر، سخت دستخوش محدودیت و گرفتاری شده ‌بود و امنیت نیز اوضاع بسیار وخیمی داشت. این مسئله از حجم زائرانی که به مشهد سفر می‌کردند به شدت کاسته و مراودات تجاری مبتنی بر اقتصاد زیارت را تحت تأثیر قرار داده ‌بود. در همان حال، حاکم عملاً دست به اقدام مؤثری برای اصلاح امور نمی‌زد و حتی نمی‌کوشید اوضاع را برای تقویت امنیت زائران در مسیرهای منتهی به مشهد بهتر کند. اعتراض مردمی به این وضع با جلوداری معتمدانی مانند محمدحسن‌خان معاون‌التجار رقم خورد و البته تحصنی نیز در حرم رضوی برگزار شد. با این حال، برخورد نیرالدوله، حاکم وقت با معترضان، خشن و شدید بود. او دستور داد معاون‌التجار و برادرش را برای عبرت دیگران به ترشیز (کاشمر) تبعید کنند. محمدحسن‌خان سال‌های پایانی عمر را در تبعید گذراند. او دو سال پس از این اتفاق، در 50سالگی دار فانی را وداع گفت. برخی معتقدند درگذشت معاون‌التجار با دخالت عوامل حکومتی صورت گرفته و او به مرگ طبیعی فوت نکرده ‌است. 

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت