نگاهی به تاریخ مشارکت مسلمانان در ساخت و ساز اماکن متبرکه
جلوه‌گری وحدت اسلامی در معماری حرم رضوی
اهل‌بیت(ع) تنها مورد توجه و علاقه شیعیان نیستند؛ همه مسلمانان صرف نظر از هر مذهبی که دارند، به این خاندان مهر می‌ورزند.
اینکه می‌بینیم در پیاده‌روی اربعین، هزاران نفر از برادران اهل سنت حضور پیدا می‌کنند یا مشاهده می‌کنیم که در پیاده‌روی دهه پایانی ماه صفر، پیروان دیگر مذهب‌های اسلامی نیز پیاده به زیارت بارگاه منور رضوی مشرف می‌شوند، دلیلی محکم برای این ادعاست. تاریخ هزار و 200 ساله حرم رضوی نیز گواهی می‌دهد که با وجود برخی تعصب‌های بی‌جا و اقدام‌هایی برای دمیدن در آتش تفرقه، این مکان مقدس همیشه پذیرای دوستداران اهل‌بیت(ع) از اقصی نقاط جهان بوده؛ افرادی از مذاهب مختلف اسلامی که محبت خاندان رسول خدا(ص)، آن‌ها را به حریمِ غریبِ طوس کشانده است. این حقیقت را می‌توان در گزارش‌های سفرنامه‌نویسان مسلمان نیز مشاهده کرد. ابن‌بطوطه که در قرن هشتم به مشهد رضوی سفر کرده است، در سفرنامه‌اش گوشه‌هایی از این همدلی را به تصویر می‌کشد. دیگر جهانگردان مسلمان نیز کم و بیش چنین رویکردی دارند. با این وجود، شاید جلوه وحدت اسلامی را در حرم رضوی، هیچ کجا بهتر از معماری زیبای آن نتوان دید.
مکانی برای عرض ارادت
معماری حرم رضوی، تاریخی 12 قرنه دارد؛ مدتی پس از شهادت غریبانه امام رضا(ع) در سال 203قمری فعالیت‌هایی برای ساخت بنا بر فراز مرقد مطهر ثامن‌الحجج(ع) آغاز شد. این فعالیت‌ها در دوره سامانیان و تسلط اُمرای این دودمان بر خراسان اوج گرفت و افرادی مانند «فائق خاصه» و «ابومنصور محمد بن عبدالرزاق طوسی» در تقویت و گسترش اماکن متبرکه، طی قرن چهارم هجری همت گماشتند. آن زمان شیعیان اثنی‌عشری در اقلیت بودند و این توانایی را نداشتند که بدون دردسر و برکنار ماندن از اقدام‌های خصمانه برخی جریان‌ها، دست به ساخت و ساز و فعالیت‌های عمرانی در حرم مطهر بزنند. فائق خاصه که اصالتاً اهل اندلس بود را باید نخستین مدیر عمرانی حرم رضوی بدانیم که پیرو یکی از مذاهب اهل سنت بود. ابومنصور نیز چنین وضعیتی داشت. در دوره‌های بعد، ابوالحسن عراقی دبیر یا دیگر اُمرای غزنوی که فرمان ساخت و ساز در حرم رضوی را دادند، پیرو مذهب شیعه نبودند یا دست‌کم به پیروی از مذهب اهل‌بیت(ع) شهرت نداشتند، اما خود را ارادتمند ثامن‌الحجج(ع) می‌دانستند و در
آباد کردن مشهدالرضا(ع) می‌کوشیدند. نخستین مناره حرم مطهر، یعنی مناره‌ای که در کنار گنبد روضه منوره قرار دارد نیز توسط همان‌ها ساخته شد. گزارش‌هایی در دست داریم که نشان می‌دهد در سده‌های نخست اسلامی، حرم مطهر و اماکن متبرکه، مکانی برای برقراری جلسات درس استادانی از مذاهب مختلف اسلامی اعم از شیعه و اهل سنت بود و این گردهمایی و افزایش تحمل یکدیگر، بدون ارادت خالصانه به صاحب این بارگاه منور امکان نداشت. حتی بزرگانی مانند خواجه نظام‌الملک طوسی که در مذهب خود سخت متعصب بودند هم در عمران و آبادانی مشهدالرضا(ع) کوشیدند و این بقعه منور و متبرک را مکانی برای عبادت و عرض حاجت به درگاه باری تعالی می‌دانستند و معتقد بودند دعا در کنار این مرقد عزیز و نورانی، مقبول و مستجاب درگاه حضرت احدیت است. خواجه نظام‌الملک که مذهب شافعی داشت، برای راحتی و آسایش زائران امام رضا(ع) دست به ایجاد کاروانسرایی زد که بعدها، بخش‌هایی از آن در محدوده مسجد گوهرشاد قرار گرفت.
تداوم یک سنت حسنه
پس از حمله مغول نیز سادات رضوی به عنوان متولیان حرم مطهر امام رضا(ع)، با حمایت برخی شخصیت‌ها که به پیروی از دیگر مذاهب اسلامی شهرت داشتند، حرمت حرم مطهر را حفظ کردند و در عصر غازان‌خان، ایلخان مغول که پیرو یکی از مذاهب اهل سنت بود، سنگ بنای دارالسیاده در حرم رضوی گذاشته شد. با ایجاد نخستین حکومت شیعی در خراسان یعنی حکومت سربداران، شیعیان این مجال را یافتند که در فعالیت‌های عمرانی و تزئینی حرم مطهر امام رضا(ع) نقش مؤثر و بیشتری ایفا کنند؛ آن‌ها این فعالیت‌های عمرانی را در ادامه اقدام‌های پیشین به انجام رساندند و تفاوت مذهب موجب نشد که به آثار باقیمانده از دیگران، با نگاه منفی بنگرند. در واقع محبت داشتن و ارادت ورزیدن همه مسلمانان به حضرت ثامن‌الحجج(ع)، نزد تمام مذاهب اسلامی رسمیت و اعتبار داشت. در عصر تیموری و با وجود گسترش تفکرات شیعی در ایران، باز هم بیشتر بانیان فعالیت‌های عمرانی حرم مطهر، شیعه نبودند؛ گوهرشاد خاتون با وجود همه ارادتی که به امام رضا(ع) داشت، به شیعه بودن معروف نبود، هر چند که در میان اطرافیانش، سادات معزز و افرادی مانند پریزادخاتون به پیروی از مذهب اهل‌بیت(ع) شهرت داشتند. در ادامه این فعالیت‌ها، باید از بزرگانی مانند امیرعلیشیر نوایی یاد کنیم که بخش مهمی از فعالیت‌های عمرانی حرم رضوی که مبنایی برای توسعه آن در عهد صفویه شد، حاصل تلاش‌های اوست. امیرعلیشیر برای ساخت و ساز حرم رضوی، استادان و معمارانی از همه مذاهب اسلامی را به کار گرفت و این چنین نقش این مکان مقدس در تحبیب قلوب مسلمانان و تقریب مذاهب اسلامی، بیش از گذشته آشکار شد. در دوره‌های بعد نیز با وجود رسمیت یافتن مذهب تشیع در عصر صفوی، آثار و بناهای مربوط به دوره‌های قبل همچنان برقرار ماند و تا امروز دوام آورد؛ زیرا
هیچ کس در نیت خالصانه بانیان این اماکن و علاقه آن‌ها به ساحت مقدس امام رضا(ع) تردیدی نداشت. به همین دلیل، باید بنای حرم مطهر رضوی را نمادی از وحدت اسلامی حول ارادت به اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) بدانیم.
خبرنگار: محمدحسین نیکبخت
برچسب ها :
ارسال دیدگاه
