کاهش کمّی در کنار افت کیفی این محصولات طی چند سال اخیر در شرایطی است که به گواهی آمار رسمی، از چهار دهه پیش تاکنون تولیدات کشاورزی ایران 500درصد و صادرات این محصولات 1000درصد رشد داشته و سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی کشور از 8/5درصد به 11درصد افزایش یافته است. در همین حال به‌تازگی سازمان جهانی خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) مبتنی بر آمار سال 2020 ایران را در تولید 20محصول مهم کشاورزی حائز رتبه‌های سوم تا نوزدهم و یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی در جهان اعلام کرده است.

با کاهش غیرقابل انکار امنیت غذایی در جهان، ظرفیت بالای ایران در تولید محصولات کشاورزی و پوشش حداکثری نیازهای داخلی و افزایش حضور در بازارهای جهانی، تکلیفی خطیر در راستای ارتقای کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی تولید داخل بر دوش دولت و جامعه کشاورزان قرار گرفته است. بر همین اساس با محمد شفیع ملک‌زاده مدیر اجرایی اتاق اصناف کشاورزی کشور و رئیس پیشین نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی گپ و گفتی داشتیم که مشروح این گفت‌وگو از نظرتان می‌گذرد. 

دولت، سال 99 ارز ترجیحی را از حوزه نهاده‌های کشاورزی از جمله کود شیمیایی فسفاته و پتاسه حذف کرد. حذف این ارز در حجم عملکردی محصولات کشاورزی چه تأثیری داشته است؟
 بی‌شک کشاورزان به خاطر افزایش چند صد درصدی هزینه‌های تولید، ناراضی و منتقد هستند چون بیشتر این تولیدکنندگان، خرده‌مالک هستند و بنیه آنچنان اقتصادی ندارند و حتی اگر نهاده‌ها و ادوات باکیفیت وجود داشته باشند با توجه به افزایش شدید قیمت، توان خرید ندارند.
 دقیقاً از دو سال پیش تاکنون که ارز دولتی از کود فسفاته و پتاسه حذف شد به جرئت می‌توان گفت بیش از 90درصد کشاورزان قدرت خرید این کودها را ندارند. در کنار این مسئله سموم کشاورزی هم به‌شدت گران شده و کشاورزان نمی‌توانند از این نهاده‌ها استفاده کنند، بنابراین شاهد کاهش بیش از 50درصدی عملکرد در محصولات هستیم که این حجم از کاهش، ضربه سنگینی برای حوزه کشاورزی و کشاورزان است.

 در این میان اما گزاره «بی‌توجهی کشاورزان به الگوی کشت و عدم گرایش به کاشت محصولات راهبردی» هم به وفور مطرح می‌شود. به باور شما چرا باوجود ضرورت افزایش تولید محصولات راهبردی در داخل، کشاورزان در مسیری خلاف این ضرورت حرکت می‌کنند به‌طوری که امروز بیش از 80درصد از محصولات راهبردی را وارد می‌کنیم؟
 طبعاً اگر توانایی و ظرفیت لازم را داشته باشیم، بهتر است نه تنها محصولات راهبردی بلکه کل محصولات مورد نیاز کشاورزی را حتی با هدف صادرات و ارزآوری، تولید کنیم اما باید شرایط را سنجید.
 مثلاً آیا شرایط منابع آب کشور این اجازه را می‌دهد؟ از آنجایی که هیچ وقت برای کاشت محصولات راهبردی در زمینه‌هایی همچون توزیع نهاده‌های باکیفیت، تعیین قیمت، نحوه خرید، حمایت از کشاورز و ارائه تسهیلات به این قشر به‌درستی عمل نشده، تولید این محصولات از قبیل گندم و جو، خوراک دام و دانه‌های روغنی برای کشاورز مقرون به‌صرفه نیست بنابراین به کاشت محصولات آب‌بر مانند صیفی‌جات و برنج رو می‌آورد که این گرایش، صدمات شدیدی به منابع آبی و خاکی کشور زده است. یادآور می‌شوم امروز گیاهان دارویی مزیت بسیار مهمی برای کشاورزی ماست چون هم در دنیا تقاضای قابل توجهی دارد و هم کم آب‌بر است اما هیچ حمایتی از این محصولات صورت نمی‌گیرد.
کشاورز این محصولات را به‌سختی و با بهترین کیفیت تولید می‌کند اما محصولش هیچ خریداری ندارد و هیچ کس هم مسئولیت را به عهده نمی‌گیرد با اینکه قبلاً دولت اعلام کرده بود گیاهان دارویی بکارید! در خصوص تولید کلزا هم شعارهای زیادی سر می‌دهند اما در زمان برداشت، کشاورز را اذیت می‌کنند. یا در زمان خرید تضمینی گندم، پول کشاورزان را دیر می‌پردازند و همین روزها تماس‌های متعددی مبنی بر عدم تأدیه بدهی دولت با ما گرفته می‌شود. 
واقعیت این است که امروز به جز دو استان گیلان و مازندران که منابع آبی لازم برای کشت برنج دارند، در 20استان دیگر هم باوجود تنش شدید آبی، شاهد کشت این محصول هستیم.
این رویه همچنان ادامه دارد و هیچ کس دنبال ارائه راهکار درست نیست و کشاورز هم درمانده شده است. متأسفانه با اینکه رهبر معظم انقلاب از سال‌ها پیش شعار حمایت از تولید و پیش‌تر خودکفایی در تولید محصولات راهبردی را مطرح کرده‌اند، هیچ برنامه‌ای برای حمایت از تولیدکننده به‌منظور تحقق این شعارها وجود ندارد. اگر قرار است محصولات راهبردی تولید کنیم قاعدتاً نباید دیگر آبیاری سنتی و غرقابی داشته باشیم. وظیفه دولت این است تمام امکانات را بسیج کند تا تمام سامانه‌های آبیاری کشور، به آبیاری نوین تبدیل شود و مصرف آب کاهش یابد حال آنکه امروز کمتر از 25درصد سیستم آبیاری کشور، نوین است.
مشکل اساسی دیگری که تاکنون به تولید و کشاورزی ما ضربه‌های سنگینی زده نابسامانی‌ها در فروش، تنظیم بازار و صادرات است چون دولت، زمانی که نباید، صادرات را ممنوع یا آزاد می‌کند. بسیاری از محصولات کشاورزی، مازاد بر نیاز کشور تولید می‌شود و یا در پیک برداشت به دلیل نداشتن بازار مناسب، عمدتاً روی دست کشاورز می‌ماند. متأسفانه کشاورزان ما در بسیاری موارد حتی با وجود کیفیت بالای محصولات، به دلیل نبود بازار جذاب، رغبتی به برداشت ندارند و ترجیح می‌دهند تولیدات روی شاخه و یا در مزرعه بماند و هدر برود. البته نمی‌توان منکر شد اعتمادی که باید و شاید میان کشاورزان و صنعتگران کشور هم وجود ندارد. بنابراین وقتی در زمان برداشت، صنایع به وعده قبلی خود مبنی بر خرید به‌موقع محصولات عمل نمی‌کنند، حضور دلالان پررنگ می‌شود و کشاورز تولیداتش را با قیمتی بالاتر به دلال می‌فروشد. از آنجایی که کشاورز ایرانی نقدینگی کافی ندارد و با هزار مشکل روبه‌رو است، کشاورزی در این شرایط به فعالیتی توأم با ریسک بالا تبدیل شده است.

 یکی از انتقادهایی که همواره به حوزه کشاورزی کشور وارد می‌شود، حجم بالای ضایعات و ضعف در نظام نگهداری اصولی محصولات است. مجموعه عوامل تولید و نارسایی‌های حاکم بر این حوزه، چند درصد از تولیدات کشاورزی کشور را به ضایعات تبدیل می‌کند؟ 
 با توجه به سهم تمام مسائل و مشکلات حاکم بر حوزه کشاورزی (ماشین‌آلات، سموم و بذر، حمل و نقل، آفات و امراض، بازار نامطلوب محصولات، کمبود صنایع تبدیلی و...) بین 30 تا 35 درصد، ضایعات کشاورزی داریم که شاید بتوان گفت سهم ماشین‌آلات بی‌کیفیت در این 35درصد حدود 10درصد است که رقمی قابل توجه محسوب می‌شود.
 سال‌هاست می‌خواهند تعدادی کمباین وارد کنند اما به دلیل تحریم و بالا رفتن شدید قیمت، امکان واردات نیست.
متأسفانه حوزه کشاورزی ما از نظر مکانیزاسیون و ماشین‌آلات به هیچ وجه با کشورهای دیگر قابل مقایسه نیست و کشاورز ایرانی امروز مجبور است از ماشین‌آلات نیم قرن پیش که از رده خارج شده استفاده کند که این مسئله سبب افزایش روزافزون ضایعات و هدررفت محصولات کشاورزی می‌شود.
چنین ماشین‌آلاتی، هزینه تولید را بالا می‌برد ضمن اینکه مالک این ماشین‌آلات هر روز باید در تعمیرگاه باشد و به دلیل قدیمی شدن فناوری، زیر بار هزینه‌های سنگین ��عویض قطعه برود. علاوه بر این‌ها در ذخیره‌سازی محصولات کشاورزی به‌خصوص انبارهایی با درجه حرارت مناسب برای نگهداری محصولات مختلف بسیار ضعیف و در اکثر مناطق کشور با مشکل مواجهیم.
ما در حوزه بسته‌بندی و سورتینگ هنوز نتوانسته‌ایم یکی دو برند قابل اتکا داشته باشیم تا با دیگر کشورها رقابت کنیم پس برای مثال با اینکه بیش از 90درصد زعفران دنیا را تولید می‌کنیم ناگزیریم محصولات مزیت‌دارمان را به صورت فله‌ای و خام با نازل‌ترین قیمت بفروشیم اما کشورهای اروپایی از جمله اسپانیا همین محصول ما را می‌برند و پس از فراوری، دسترنج کشاورز ایرانی را با برند و نام خودشان و حدود 20برابر قیمت فله‌ای صادر می‌کنند. 
به عقیده من اگر زیرساخت‌های یاد شده مهیا نشود هیچ یک از برنامه‌ها و شعارهای دولت مانند اجرای الگوی کشت، کشاورزی قراردادی، تنظیم بازار و... عملی نمی‌شود.

خبرنگار: فرزانه غلامی