کهن‌ترین قرآن وقفی حرم مطهر رضوی قدمتی بیش از هزار سال دارد
وقف شده تا تلاوت شود
این حرم و بارگاه همه جایش پر از گنجینه است. گنجینه‌های مادی و گنجینه‌های معنوی. در میان این نفایس شاید نمونه‌های کم‌نظیر قرآن کریم به لحاظ قدمت و نفاست آثار متمایزی باشند. نسخه‌های ارزشمندی که وجودشان، قرن‌ها ارادت مسلمانان و شیعیان را به پیشگاه شمس‌الشموس(ع) نشان می‌دهد.
یادگار قرآن‌خانه حرم مطهر
در گنجینه قرآن‌های آستان قدس رضوی، نسخی خطی یافت می‌شود که وجودشان بر این امر دلالت دارد که از همان سال‌های ابتدایی پس از شهادت امام رضا(ع)، در حرم مطهر رضوی جایگاهی برای نگهداری کلام‌الله مجید وجود داشته تا از آن قرآن‌ها برای تلاوت استفاده شود. این موضوع را سید محمدرضا فاضل هاشمی، کارشناس نسخ خطی و قرآن کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در ابتدای گفت‌وگو مطرح می‌کند و ادامه می‌دهد: قرآن کشواد بن املاس قدیمی‌ترین قرآن وقفی است که در سال ۳۲۷ قمری به منظور تلاوت در حرم مطهر رضوی، وقف روضه رضویه شده است. در آن زمان کتابخانه‌ای وجود نداشته و قرآن‌خانه‌ای بوده که زائران از آن استفاده می‌کردند.
به تدریج تعداد این قرآن‌ها و کتاب‌های خطی وقفی آستان قدس رضوی نیز بیشتر شد. جزوه‌های قرآنی ابن‌سیمجور و ابن‌کثیر از مهم‌ترین نمونه‌های آن‌هاست که به ترتیب دومین و سومین قرآن وقفی در مجموعه حرم مطهر رضوی هستند. فاضل هاشمی با اشاره به این موضوع می‌گوید: جزوه‌های قرآنی ابن‌سیمجور توسط «ابوالقاسم علی بن ناصر‌الدوله ابی‌الحسن محمد بن ابراهیم بن سیمجور» یکی از حکمرانان خراسان و وزیران سامانیان در
۳۸۳ قمری وقف شده است. جزوه‌های قرآنی ابن‌کثیر را نیز «ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر» وزیر و صاحب دیوان سلطان محمود و سلطان مسعود غزنوی در ربیع‌الاول سال ۳۹۳ هجری قمری وقف آستان حضرت رضا(ع) کرده است. نقطه متمایز این قرآن با دیگر قرآن‌های خطی موجود در موزه این است که مخصوص تلاوت در حرم مطهر رضوی کتابت شده‌اند.
کهن‌ترین نسخه قرآن وقفی حرم مطهر رضوی اکنون در خزانه گنجینه قرآن کریم آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. اما این جزوه‌های نفیس قرآنی تا همین چند دهه پیش دور از چشم زائران و خدام، لابه‌لای دیوارهای این حریم قدسی پنهان بوده‌اند.
پنهان شده از انظار
سال ۱۳۴۶ نخستین گنجینه قرآن در محل کتابخانه آستان قدس رضوی با نمایش تعداد معدودی از نسخه‌های خطی انتخاب شده توسط استاد احمد گلچین معانی آغاز به کار کرد. دو سال پس از آن یعنی در سال ۱۳۴۸، حین عملیات عمرانی توسعه و تعمیر در حرم مطهر چند کیسه حاوی نسخ خطی قدیمی کشف شد. کیسه‌هایی که میان دو سقف دارالسلام حرم مطهر رضوی پنهان شده بودند تا از دستبرد یاغیان و غارتگران در امان بمانند. قرآن کشواد بن املاس نیز در میان این نسخ بوده و اکنون یکی از مهم‌ترین نفایس گنجینه نسخ خطی آستان قدس رضوی محسوب می‌شود. استاد گلچین معانی در مقدمه مقاله‌ای با عنوان «شاهکارهای شگفت‌‌انگیز قرن پنجم هجری و سرگذشت حیرت‌آور آن» شرح مختصری از این اکتشاف را بیان کرده است. حبیب‌الله فضایلی نیز در کتاب شاهکارهای هنری آستان قدس رضوی به این قرآن اشاره و آن را به منزله یکی از قرآن‌های کهن کوفی شرقی معرفی کرده است. کارشناس نسخ خطی و قرآن کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در این باره می‌گوید: علاوه بر این جزوه‌های قرآنی نفیس، کتاب‌های خطی دیگری مانند دیوان تمیم بن ابی بن مقبل عجلانی که در سال ۳۸۰ کتابت شده و جزو قدیمی‌ترین کتاب‌های خطی آستان قدس رضوی است نیز در میان این نسخ بوده است. نسخه دیگر صحیفه سجادیه کتابت شده در ۴۱۶ قمری است که به روایت اهل سنت نوشته شده و جزو قدیمی‌ترین نمونه‌ها محسوب می‌شود.
شناسنامه‌ای به خط خوش واقف
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره پیشینه این نسخه قرآنی از گنجینه قرآن و نفایس موزه آستان قدس رضوی نیز بازدید کردیم. مریم حبیبی قاینی بایگی، کارشناس موزه نیز اطلاعاتی درباره آن می‌دهد: «جزوه‌های موجود از قرآن کشواد بن املاس پاره‌ای از قرآنی 14پاره کاغذی است که مطابق با یادداشت آغازینش به صورت یک دوره جزوه قرآنی در سال ۳۲۷ق کتابت شده است. این قرآن به سبب نام واقفش به قرآن کشواد بن املاس معروف شده است. او یکی از شاعران مداح اهل بیت(ع) بوده و به سبب ارادتش به امام رضا(ع) این قرآن را وقف حرم مطهر رضوی ایشان کرده است». کشواد بن املاس که در آن زمان والی اصفهان بوده، این نسخه را توسط شخصی به نام مسلم بن حسین حسوله وقف آستان قدس رضوی کرده است. در بازسازی‌‌های صورت گرفته در حرم مطهر رضوی در سال‌های بعد، پاره‌ای دیگر از این مصحف کشف شد که در یادداشت آغازینش به این موضوع اشاره شده است. حبیبی درباره وقف‌نامه این مصحف نفیس نیز توضیحاتی می‌دهد: «وقف‌نامه این قرآن نیز که به دست واقف خوشنویسی شده است، در صفحات نخست آن قرار دارد. نخستین برگ این وقف‌نامه از بین رفته اما در برگ دوم تاریخ و محل کتابت یعنی شهر اصفهان درج شده است. این نسخه کم‌نظیر تنها قرآن سده چهارم قمری است که محل کتابت، محل وقف و نام واقفش در آن ثبت شده است. بدین ترتیب این مصحف کهن‌ترین قرآن کاغذی تاریخ‌دار جهان اسلام است».
نسخه‌ای به انضمام هنر
این نسخه از قرآن کریم از نظر تزئینات و مشخصات هنری نیز بی‌همتاست. آیات این مصحف ارزشمند با خط کوفی شرقی کتابت شده است. سبک نگارش آن منحصر به فرد بوده و با قرآن‌های شرق ایران همچون قرآن‌های عصر غزنوی کاملاً متفاوت است. دست‌کم پنج قرآن دیگر با رسم‌الخط مشابه با خط این قرآن در مجموعه‌های دیگر وجود دارد و با توجه به مشخص بودن محل کتابت آن، می‌توان نتیجه گرفت این سبک در سده چهارم در اصفهان رواج داشته است.
فاضل هاشمی درباره جزئیات هنری این نسخه خطی می‌گوید: این نسخه خطی از نظر کتابت و آرایه‌های هنری نیز جزو نفایس به شما می‌رود. در این مصحف به رسم قدیم هر 10 آیه علامت کوچکی دارد که با حرف ابجد آن یعنی «ی» مشخص شده که به معنی ۱۰ است. در قرآن‌های دوره‌های سلجوقی و ایلخانی هم همین سبک به کار برده شده است. دو لوح ظریف و سرلوح زیبا در ابتدای یکی از جزوه‌ها وجود دارد و وقف‌نامه آن نیز به خط نسخ کهن (ابتدای نسخ کوفی تکامل یافته) کتابت شده است. این مصحف که اکنون در گنجینه قرآن‌های آستان قدس نگهداری می‌شود، از طریق درگاه digital.aqr.ir قابل مشاهده است.
خبرنگار: زهرا زنگنه
برچسب ها :
ارسال دیدگاه
