به نظر می‌رسد قطار تلاش‌هایی که برای دستیابی به توافق صلح بین ایروان و باکو مسیر پر پیچ و خمی را از واشنگتن، بروکسل و مسکو طی کرده بود به ایستگاه پایانی خود نزدیک شده است. اما با توجه به ابهامات موجود درباره ترسیم نشدن خط مرزی، ادعاهای باکو درزمینه کریدور موهوم زنگزور و مسئله تأمین امنیت ساکنان ارمنی قره‌باغ، اینکه دستیابی به چنین آتش‌بسی چقدر محتمل بوده و در چنین آشی که شرق و غرب به‌طورمشترک می‌پزند چقدر منافع کشورمان در نظر گرفته شده، پرسشی مهم به نظر می‌رسد. 

صلح ایروان- باکو محتمل است؟
محسن پاک‌آیین، سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان در گفت‌وگو با قدس با بیان اینکه مسئله صلح بین باکو و ایروان در ماه‌های اخیر با ورود و میانجی‌گری اتحادیه اروپا، آمریکا و روسیه جدی‌تر از گذشته دنبال می‌شود، گفت: در این میان، اظهارات اخیر سران دو کشور نیز قابل تأمل است؛ پاشینیان اعلام کرده حاکمیت باکو را بر قره‌باغ کوهستانی می‌پذیرد و در چارچوب حاکمیت کشور خودش این اجازه را به باکو خواهد داد که از مسیر این کشور برای رسیدن به نخجوان استفاده کند؛ در مقابل، علی‌اف اعلام کرده ادعای تاریخی بر استان سیونیک ارمنستان یا همان گذرگاه زنگزور ندارد و تمامیت سرزمینی ارمنستان را به رسمیت می‌شناسد و متعهد شده حقوق اتباع ارمنی ساکن قره‌باغ کوهستانی را به رسمیت بشناسد؛ با در نظر گرفتن شرایط و این اظهارات به نظر می‌رسد صلح باکو-ایروان در دسترس خواهد بود. پاک‌آیین با اشاره به نقش مؤثر ایران در روندی که امروز منتج به صلح دو کشور خواهد شد، تصریح کرد: اگر توافق صلح با این شروط بین طرفین امضا شود، خواسته‌های ما که بر مبنای حفظ تمامیت سرزمینی کشورها و تغییر نکردن ژئوپلتیک و مرزهای بین‌المللی و محترم شمرده شدن حقوق اقلیت ارمنی ساکن قره‌باغ است تأمین خواهد شد؛ موضوعی که ایران به‌شدت بر آن پافشاری می‌کرد. 

انرژی؛ فاکتور مهم
قاسم مؤمنی، کارشناس مسائل قفقاز هم با اشاره به اینکه مسئله قره‌باغ، امروز محل تلاقی منافع قدرت‌های بزرگ است، تصریح کرد: در مسئله قره‌باغ، باکو و ایروان سخن نمی‌گویند و در اصل روسیه، آمریکا، اروپا و ترکیه بازیگران اصلی این مناقشه هستند و پاشینیان و علی‌اف قرار است برونداد و نتیجه تقابل این بازیگران را اجرا کنند. مؤمنی با بیان اینکه در حال حاضر بحران و جنگ انرژی را شاهد هستیم و مسئله انتقال انرژی یکی از مهم‌ترین مسائل حال حاضر محسوب می‌شود، گفت: یکی از مسیر‌های عبور انرژی که شرکت‌های بزرگ فعال در این زمینه برای انتقال انرژی روی آن حساب باز کرده‌اند، قره‌باغ است و تا زمانی که امنیت این منطقه تأمین نشود کار انتقال انرژی و پروژه‌ای که پشت آن قرار دارد به نتیجه نخواهد رسید. از این رو نکته مهم در امضای توافق‌نامه صلح دو کشور حضور پشت پرده کارتل‌ها و شرکت‌های بزرگ نفت و گازی است؛ به نظر می‌رسد این شرکت‌ها به این نتیجه رسیده‌اند این خط ترانزیتی باید به هر طریقی، چه از طریق روسیه چه اروپا و آمریکا باز و فعال شود و بدون تأمین امنیت، این مهم محقق نخواهد شد. مؤمنی در پاسخ به این پرسش که توافق‌نامه صلح به دنبال چیست و چگونه قرار است به نتیجه برسد، گفت: بر اساس توافق صورت گرفته، پاشینیان به شرط تأمین منافع ارامنه ساکن قره‌باغ پذیرفته قره‌باغ جزوی از خاک آذربایجان است. تا اینجای کار مشکلی نیست. اما دومین مورد در زمینه کریدور زنگزور است که پیش از این ارمنستان موافق راه‌اندازی آن بدون اعمال حاکمیت دولت ایروان نبود، اما زیر فشارها احتمال دارد به آن تن دهد. بر اساس توافقی که شکل گرفته، قرار است زنگزور به عنوان یک کریدور بین‌المللی شامل خطوط ریلی، خط لوله نفت و گاز و ترانزیت زمینی بازگشایی شود و ارمنستان علاوه بر تأمین انرژی مورد نیاز داخلی از این کریدور، اجازه دریافت عوارض را نیز داشته باشد. به نظر می‌رسد دو طرف بر سر این دو موضوع مهم توافق کرده‌اند و در حال حاضر بر سر جزئیات و نحوه اجرایی شدن آن مذاکره می‌کنند.

ضرورت هوشیاری تهران
مؤمنی در پاسخ به این پرسش که ایران به عنوان یکی از کشورهای تأثیرپذیر از تحولات قفقاز تا چه حد در جریان مفاد قرارداد صلح احتمالی قرار دارد تا بعداً از اثرات چنین اقدامی متضرر نشود، گفت: باید هوشیار باشیم، چراکه متأسفانه در بحث بازگشایی احتمالی کریدور زنگزور ایران متضرر خواهد شد. درواقع همه کشورهای ذی‌نفع به نوعی با ایفای نقش در تنش  قره‌باغ از باکو یا ایروان امتیازاتی گرفتند. به عنوان مثال باز شدن کریدور زنگزور ترکیه را به هاب انرژی منطقه تبدیل خواهد کرد. فراموش نکنیم پروژه زنگزور از سوی آمریکا و با هدف خارج کردن ژئوپلتیک ایران از معادلات منطقه‌ای دنبال شد و باز شدن آن به منزله دور زدن ایران خواهد بود.  کارشناس مسائل قفقاز با اشاره به حضور پاشینیان در تهران و دیدارهای وی با مقامات ایرانی، گفت: پاشینیان در آن مقطع به دنبال جلب حمایت ایران بود ولی او به‌شدت زیر فشار اقتصادی است و نباید انتظار داشته باشیم به دنبال تأمین منافع کشور ما باشد؛ حتی بعید نیست پس از امضا شدن معاهده صلح، شاهد کنار رفتن او از قدرت باشیم. مؤمنی با اشاره به رویکرد کنونی دولت باکو در برابر ایران گفت: به نظر می‌رسد سیاست ما در قبال علی‌اف و تأیید بدون قید و شرط عملکرد جمهوری آذربایجان اشتباه بوده است. درواقع تمام کشورهایی که در ماجرای قره‌باغ از آذربایجان حمایت کردند امروز از این ماجرا منتفع شدند. وی با تأکید بر ضرورت بازنگری در رویکرد سیاست خارجی کشورمان ادامه داد: بعید نیست همین ارمنستان با منتفع شدن از مزایای اقتصادی کریدور زنگزور در آینده از ما فاصله بگیرد. فراموش نکنیم باز شدن این دالان عملاً کریدور شمال جنوب ایران و پروژه ایران با هندوستان را متوقف می‌کند و خسارت‌های هنگفتی برای کشورمان در پی خواهد داشت.

​​​​​​​خبرنگار: سید احمد موسوی