در این گزارش می‌خواهیم به همدان برویم؛ به محله‌ای با عنوان کوی محمدیه، بولوار بهارستان نزدیک رشته کوه الوند؛ جایی که واقف تصمیم گرفته عمارت خاندان خود را وقف دووجهی در دو بخش اجتماعی و فرهنگی انجام دهد. تلاش داریم به مناسبت هفته کتاب و کتاب‌خوانی به معرفی قدیمی‌‌ترین کتابخانه وقفی همدان با عنوان «کتابخانه اعتمادیه» بپردازیم، کتابخانه‌ای که هم وقفی است و قدمتی طولانی دارد، هم دارای کتاب‌های وقفی است که قدمتی 750ساله دارند. ساختمان این عمارت توسط واقفانش وقف دووجهی داشته، یعنی هم درمان و هم کتاب‌خوانی.

وقف یک عمارت برای درمان و کتاب‌خوانی
شاید عجیب باشد عمارتی بزرگ که در سال1302 ساخته شده و تا دهه50 نیز مورد استفاده یک خاندان همدانی قرار می‌گرفت تا پیش از انقلاب به عنوان درمانگاه کاربرد داشت و پس از آن تاکنون همچنان در دو بخش درمانگاه و کتابخانه فعالیت دارد و وقف آن دووجهی است.
اهالی محل معتقدند این وقف ماندگار است، زیرا هم به درمان رایگان بیماران می‌پردازد هم کتابخانه‌ای با کتاب‌های وقفی دارد و می‌تواند علاقه‌مندان را با نسخه‌های خطی وقفی آشنا کند.
خاندان قراگوزلو دو پسر به نام‌های علیرضا و میرزا یحیی داشتند که برخلاف خاندان خود در میان مردم از جایگاه بالایی برخوردار بودند.
آن‌ها در سال 1302 عمارت بزرگی را برای خانواده خود می‌سازند. میرزا یحیی به اعتمادالدوله شهرت داشته که به همین علت پس از انقلاب نام کتابخانه به اعتمادیه تغییر می‌کند.
علیرضا قراگوزلو به بهاءالملک سوم شهرت داشته و بسیاری از اسناد وقف به نام او نیز تاکنون موجود است. البته در اسناد موجود به این نکته اشاره شده که پس از درگذشت پدر و برادر کوچک بهاءالملک سوم او این عمارت را همراه با باغ اعتمادیه وقف می‌کند.
شخصیت علیرضا قراگوزلو به‌گونه‌ای بوده که برای اینکه مردم منطقه‌اش بتوانند از امکانات بیشتری استفاده کنند مجموعه‌ای از داشته‌هایش مانند عمارت و باغ اعتمادیه را وقف کرده است.

استفاده از عمارت اعتمادیه برای قرارگاه نظامی
باستان‌شناسانی که این عمارت را مورد بررسی قرار داده و درباره آن تحقیق کرده‌اند هیچ‌گونه اطلاعاتی از این کتابخانه در بازه زمانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا آغاز جنگ تحمیلی کسب نکرده‌اند، اما مدارکی وجود دارد که در دوران جنگ و پس از آن، از این محل به عنوان قرارگاه نظامی استفاده می‌شده است.
در اواخر دهه 70 یعنی در سال ۱۳۷۷ موقوفه‌ بهاء‌المک پایگاه بهداشتی می‌شود و در مرحله بعد با عنوان درمانگاه مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد، حتی در مدت زمان کوتاهی، مکانی برای اداره‌ کل اوقاف استان همدان می‌شود اما پس از انتقال اوقاف، طبقه‌ پایین این عمارت به عنوان درمانگاه و طبقه فوقانی با کاربری کتابخانه تا امروز به فعالیت خود ادامه داده است.
ساختمان این عمارت تاکنون بارها مرمت و نوسازی شده و در خلال آن، تغییراتی در ساختار بنا صورت گرفته است.

قدمت 100 ساله قدیمی‌‌ترین کتابچه‌ مالیاتی
این کتابخانه دربرگیرنده 82 نسخه خطی است که بخشی از آن‌ها ادبی هستند. نسخه‌های ادبی کتابخانه اعتمادیه مربوط به پنج سلسله از دوران اسلامی و معاصر هستند و به دو خط و زبان پارسی و عربی نوشته ‌شده‌‌اند، اما سه نسخه از این مجموعه‌ شاخص و کمیاب هستند و این بر اهمیت و جایگاه علمی این کتابخانه می‌افزاید.
قدیمی‌ترین کتابچه‌ مالیاتی موجود در عمارت، سال ۱۳۰۴ را نشان می‌‌دهد که به احتمال زیاد مربوط به آغازین سال‌‌های اقامت خاندان قراگوزلو در این ساختمان بوده و جدیدترین اسناد مالیاتی نیز متعلق به سال ۱۳۴۲ است.
براساس اعلام کارشناسان، در این کتابخانه ۸۲ نسخه خطی وجود داشت و مجموعه کتاب ‌هایش بیش از ۸۰۰ نسخه بود که همه آن‌ها به موزه وقف انتقال یافت.
نسخه‌‌های چاپی این کتابخانه مانند مجموعه نسخ خطی آن مشتمل بر کتاب‌‌های ارزشمندی است که در حدود ۹۰۰جلد را شامل می‌شوند. این مجموعه شامل آثاری است که در زمان زندگی بهاءالملک و اعتمادالدوله گردآوری شده‌‌اند، اما تعدادی کتاب هم در سال۱۳۸۲ که سازمان اوقاف درصدد احیای این کتابخانه برآمد، گردآوری شده و این نسخه‌‌ها هم اکنون در محل کتابخانه نگهداری می‌شوند.
نسخه‌‌ای از نهج‌البلاغه امیرالمؤمنین(ع) به عنوان دومین کتاب بزرگ جهان اسلام پس از قرآن کریم، متعلق به ۷۶۲ سال پیش در این کتابخانه موجود است که از معدود نسخ خطی نهج‌‌البلاغه در جهان محسوب می‌شود.
بیش از ۱۰۰ سال است کتاب‌‌های مرحوم بهاءالملک در این کتابخانه نگهداری می‌شوند. این کتاب‌ها شامل نسخه‌های خطی، کتاب‌های چاپ سنگی و سربی، مجلات و جرایدی هستند که اهمیت خاصی دارند و اسناد و مدارک باارزش به شمار می‌‌روند.

نگاهی به معماری کتابخانه اعتمادیه
گرچه اکنون به واسطه بازسازی و مرمت این کتابخانه، ساختمانش از گذشته تاکنون تغییرات بسیاری داشته، اما کارشناسان باستان‌شناسی معتقدند این خانه سبک ایرانی فرنگی داشته و به نوعی سبک التقاطی در آن به‌کار رفته بوده، زیرا در زمان ساخت این بنا کسانی از فرانسه به ایران می‌آمدند یا از ایران به فرانسه می‌‌رفتند بنابراین علم معماری وارد ایران شد و خانه بهاءالملک نیز از آن معماری مانده است.
این خانه بزرگ بخش‌های مختلفی داشته که یکی از آن‌ها کتابخانه غنی آن بوده است.

خبرنگار: مهدیه قمری