شاید می‌گویید پس این همه مطالب و اطلاعات تاریخی در کتاب مورخان، جغرافیدانان و جهانگردانی مانند مسعودی، بیهقی، ابن‌بطوطه، اصطخری و ... چیست؟ عرض می‌شود که البته همه این کتاب‌ها دربرگیرنده اطلاعاتی درباره شهر مشهد و پیشینه آن، به خصوص تاریخ حرم مطهر رضوی هستند، اما هیچ‌کدام موضوعشان تاریخ شهر مشهد نیست؛ یعنی نویسندگان آمده‌اند و ضمن بررسی تاریخ خراسان یا هر چیز دیگر، نیم‌نگاهی هم به تاریخ و جغرافیای مشهد انداخته و به سرعت از آن گذشته‌اند. اگر بخواهم به طور دقیق عرض کنم، باید بگویم دراصل تا سال 1263 خورشیدی، کسی به فکر نگارش کتاب تاریخ مستقلی برای مشهد نیفتاد. در این سال، دو کتاب مهم درباره تاریخ آستان‌قدس و مشهدرضوی نوشته شد؛ نخست کتاب «فردوس التواریخ» و دوم کتاب «مطلع‌الشمس». البته کتاب دوم هم، اختصاص کامل به تاریخ و جغرافیای شهر مشهد نداشت؛ چون اولاً به عنوان گزارشی از سفرِ خراسانِ ناصرالدین‌شاه به رشته تحریر درآمد و دوم اینکه، تمام مناطق و نواحی خط سیر شاه قاجار تا مشهد را مورد توجه قرار داد. بنابراین، می‌توان گفت «فردوس التواریخ»، قدیمی‌ترین یا دست‌کم یکی از کهن‌ترین آثاری است که به صورت اختصاصی، درباره تاریخ شهر مشهد نوشته ‌شد و به دست ما رسید.

فاضل بسطامی؛ عالم تاریخ‌دوست
کتاب «فردوس التواریخ» که در سال‌های اخیر توسط انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان‌قدس رضوی و تعدادی دیگر از ناشران معتبر، منتشر و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته‌است، در سال 1301قمری / 126خورشیدی، توسط حاج شیخ نوروز علی بن محمدباقر بسطامی، مشهور به فاضل بسطامی نوشته شد. فاضل بسطامی از علما و پژوهشگران برجسته حوزه علمیه مشهد، در عهد قاجار بود که بیشتر سال‌های عمرش را در مدرسه علمیه نوّاب گذراند. او در مقدمه کتاب «فردوس التواریخ» می‌نویسد: «مدرسه نواب، بسیار مدرسه میمون و مبارکی است و اکثر تألیفات و تحریرات این عاصی در حجره تحتانی که در درب اول آن مدرسه سمت و دست چپ است، وقوع یافته‌است». بنابراین، می‌توان این‌گونه در نظر گرفت «فردوس التواریخ» هم در همین مکان نوشته شده و بلکه، مدرسه نواب، محل خلق نخستین کتاب مستقل درباره تاریخ مشهد است. فاضل بسطامی، افزون بر کتاب «فردوس التواریخ»، آثار دیگری را هم به رشته تحریر درآورده؛ «امواج البکاء»، درباره گریه بر سیدالشهدا(ع) و فضیلت آن، «البداء التحفة الحسینیه»، در تاریخ وقایع کربلا و رویدادهای پس از آن، «تحفة الرضویه»، درباره فضائل و مناقب امام رضا(ع)، «ذخیرةالمعاد»، درباره شرح دعاهای ایام ماه مبارک رمضان و ... . بررسی آثار فاضل بسطامی، ابتدا نشان می‌دهد او محققی پُرکار و پُرنویس بوده و دوم اینکه علاقه زیادی به پژوهش‌های تاریخی داشته‌است. اما اینکه نخستین کتاب تاریخ مشهد، چرا و چطور در حجره طبقه پایین مدرسه نواب خلق شد، موضوعی است که باید از خود فاضل بسطامی درباره‌اش بخوانیم و بشنویم. او در مقدمه کتابش می‌نویسد: «چون این حقیر خاکسار و جامع اخبار و آثار ائمه اطهار علیهم‌السلام تا به حال برنخوردم به اینکه مورخی یا عالمی از علمای امّت سیدالمرسلین در خصوص بلده فیضْ قَرینِ رضوی چنانچه از برای غالب ربع مسکون نوشته شده، تألیف نموده باشد، با وجود آنکه این بلده مبارکه حالْ رَشک بلاد رُبعِ مسکون و مشتمل بر نعمت‌ها و فیض‌های گوناگون گردیده، لهذا با اعانت خداوند مهربان، این پیرِ ناتوان شروع در تألیف این نسخه شریف نمودم.»

آنچه می‌توان در کتاب یافت
نخستین کتاب اختصاصی تاریخ مشهد، در یک مقدمه و چهار باب نوشته شد و شیوه نگارش آن، به سبک کتاب‌های تاریخ قدیم بود؛ یعنی اولِ آن با پیشگفتاری تفضیلی و تمجید از مقامات و حکام آغاز می‌شد و نگارنده در باب‌های مختلف، توجه ویژه‌ای به روایات و احادیث می‌کرد. فاضل بسطامی، در نخستین کتاب تاریخ مشهد کوشیده‌است محوریت حرم مطهر رضوی و آثار مربوط به آن را بیش از هر چیز مورد توجه قرار دهد؛ او در باب نخست، با عنوان «در فضیلت این ارض اقدس»، نوشته خود را با روایات مربوط به فضائل زیارت امام رضا(ع) آغاز می‌کند و آن‌گاه مفصل به تاریخ حرم رضوی و سپس، تاریخ شکل گرفتن شهر مشهد می‌پردازد.
هرچند برخی نوشته‌های او، از منظر سند و گزارش، چندان دقیق نیست، اما تلاش فاضل بسطامی برای نگارش نخستین کتاب مستقل تاریخ مشهد، درخور توجه و قدردانی است؛ به ویژه آنکه او در باب چهارم، به تفصیل درباره موقوفات حرم رضوی صحبت می‌کند که گزارشی ویژه از مشاهدات نویسنده و مستندی جالب برای بررسی تاریخ وقف در حرم رضوی است.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت