حالا تصور کن یک سوی این رابطه امام تو باشد که تو برای دیدنش هر چقدر هم سرت را بالا بگیری کم است و برای جبران محبتش هر چه کنی، انگار هیچ انجام نداده‌ای. با وجود این ما کوچک‌ترها همیشه دوست داشته‌ایم به رسم محبت یا به رسم تشکر و تلافی قدمی را به نام امامان برداریم. این قدم‌ها گاه آن قدر پنهان بوده که بین صاحب قدم و امام معصوم مانده و هیچ غیری از آن خبردار نشده و نامش شده باقیات الصالحات و یا اینکه معروف شده و شکل یک رسم به خود گرفته است. در بین این قدم‌های جبرانی، سنت وقف هم حضور داشته و خیلی از ما به نیت وقف و نذر محبتمان را به ولی‌مان نشان داده‌ایم. سنتی که به اندازه داستان محبت قدمت دارد و سرنخش را می‌شود از خیلی قدیم‌ها پیدا کرد. در این گزارش یکی از این سرنخ‌ها را گرفته‌ایم و در دل تاریخ به قدم‌هایی از سر ارادت زنانی رسیده‌ایم که نامشان به عنوان واقفان حرم مطهر رضوی ثبت شده است. 

وقف هنر برای مذهب
گوهرشاد بیگم را که همه می‌شناسیم. همسر شاهرخ پادشاه تیموری که قدرتش در دربار را با علاقه‌اش به هنر گره زد و حاصلش را صرف آبادی و کارهای عام‌المنفعه کرد. حاصلی که قرن‌ها ماندگار شده است. گوهرشاد با آنکه قدم خیر کم برنداشته است اما گل سرسبد کارهایش به‌خصوص برای ما ایرانی‌ها ساخت مسجد گوهرشاد در کنار حرم مطهر رضوی است. بنایی که ما به نام او همچنان صدایش می‌زنیم و بخشی از حافظه تاریخیمان از حرم و زیارت شده است. به ‌دستور او داخل حرم رواق‌های دارالحفاظ، دارالسیاده و دارالسلام ساخته شد تا زائران جایی برای غذا خوردن، استراحت‌ کردن و مکانی برای قرآن‌خوانی و پرسش و پاسخ دینی داشته باشند. 
ندیمه گوهرشاد خانم به نام بانو پریزاد نیز مدرسه‌ای داخل حرم به نام خود ساخت و وقف کرد.

وقف قدرت برای خدمت
ملکه دیگری که مانند گوهرشاد نامش با عمران و آبادی و کارهای خیر گره خورده، سلطانم بیگم زن شاه طهماسب اول است. سلطانم در دربار شاه صاحب قدرت بیشتری از سایر زنان بود. به گفته اسناد تاریخی شاه با او در امور کشور مشورت می‌کرد و به خاطر همین اعتماد سلطانم بیگم دارای اختیارات زیادی در دربار بود. سلطانم به جز شرکت در مسائل سیاسی در کارهای عمرانی هم دستی داشت و مانند بسیاری از زنان قدرتمند دوره صفویه موقوفات بسیاری از او به یادگار مانده است. یادگار قدم‌های خیر او در مشهد به گفته اسناد، کاروانسرایی به نام «خان‌سلطانم» بوده است. بنایی که پس از ساخت جزو موقوفات آستان قدس رضوی می‌شود و لابد سالیان سال میزبان مسافران و زائران مشهدالرضا بوده، هر چند از این بنا در حال حاضر اثری باقی نمانده است.
قدمت این بنا به دوره صفویه می‌رسد و بنابر محتوای طومار عضدالملک (۱۲۷۳قمری)، حدود آن در بازار قیصریه که از حدی به خان‌سالار و از جانبی به شارع عام محدود بوده، قرار داشته است. این کاروانسرا با حدود ۴۰۰۰مترمربع در ۳طبقه ساخته شده و تا دوره پهلوی از مراکز تجاری مشهد محسوب می‌شده است. ساختمان بنا پس از احداث فلکه در حاشیه جنوبی فلکه قرار می‌گیرد. سلطانم علاوه بر وقف این کاروانسرا، تعدادی کتاب خطی را نیز وقف آستان قدس رضوی می‌کند که در اداره مخطوطات نگهداری می‌شوند. در یکی از این وقف‌نامه‌ها که در پشت کتاب ثبت شده، چنین آمده است: «وقف فرمود این کتاب را بر عتبه علیه و روضه مقدسه رضیه علی ساکن‌ها السلام و التحیه نواب علیا حضرت بلقیس‌مکانی خدیجه‌الزمانی ناموس‌ العالمین سلطانم الصفویه که طلبه مطالعه نمایند به شرط آنکه بیشتر از یک هفته در خانه خود نگاه ندارند و نفروشند و نخرند و هبه ننمایند و هر کس این نماید فعلیه لعنه‌الله و الملائکه و الناس اجمعین».

وقف جواهرات
انیس‌الدوله یکی از زنان مشهور دربار قاجار و همسر ناصرالدین شاه، زن درباری دیگری است که نامش در میان واقفان حرم مطهر رضوی آمده است. او هر چند به اندازه همتایان خودش در دوره تیموری و صفوی قدرت نداشت اما براساس اسناد تاریخی تلاش‌های زیادی در حوزه اجتماعی و اقتصادی انجام داده است. انیس‌الدوله یکی از زنان دوره خودش بود که همچنان به سنت وقف پایبند بود و به همین خاطر موقوفات مشهوری به حرم ائمه(ع) اهدا کرده است. موقوفات این زن قجری شامل وقف «جیقه الماس» به حرم امیرالمؤمنین(ع)، «پرده مروارید» به آستان اباعبدالله(ع)، ضریح نقره برای شهدای کربلا، «نیم‌تاج الماس» به آستان مقدس امام رضا(ع)، تعمیر در نقره طلاکوب مسجد گوهرشاد، وقف روستای کاشانک، بنای پلی در ناصرآباد از توابع لواسان و... است.
داستان وقف زنان ایرانی تنها مختص ملکه‌ها و سوگلیان دربار نیست. آن طور که اسناد آستان قدس و همچنین اسناد موقوفات می‌گویند زنان ایرانی در دوره‌های مختلف نامشان را در بین واقفان حرم مطهر رضوی ثبت کرده‌اند. طبیعی است در اسناد تاریخی ما بیشتر با نام زنان ثروتمند و همچنین دارای جایگاه اجتماعی برخورد کنیم. با وجود این هر چه در تاریخ جلو آمده‌ایم بر تنوع این افراد افزوده شده است.

خبرنگار: آزاده خلیلی