می‌توان گفت آستان مقدس رضوی یکی از قدیمی‌ترین نهادها در گذشته شهر مشهد است. نهادی که علاوه بر فعالیت مذهبی و خدمت به زائران آستان مقدس امام هشتم شیعیان در زمینه خدمات اجتماعی، درمانی و فرهنگی هم مشارکت داشته است. در بین فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی آستان قدس نام مکتبخانه‌ها هم دیده می‌شود. می‌توان گفت راه‌اندازی مکتبخانه‌ها در حرم مطهر یکی از فعالیت‌های فرهنگی آستان قدس رضوی در گذشته‌های دور بوده‌ است. اگر با نظام آموزشی اکنون بخواهیم مقایسه کنیم می‌توانیم بگوییم مکتبخانه‌ها همان پایه ابتدایی در حال حاضر هستند. هر چند  در آن دانش‌آموزان آموزش الفبا را با جزء 30 قرآن کریم آغاز می‌کردند.

مکتبخانه‌ای در دل تاریخ
می‌گویند قدیمی‌ترین مکتبخانه‌ها در آستان مقدس رضوی «مکتبخانه ایتام» بوده ‌است. این مرکز آموزشی به دستور شاه طهماسب، دومین پادشاه صفوی که در سال‌های ۹۳۰ تا ۹۸۴ قمری حکومت کرده، در مشهد و در مجاورت حرم مقدس امام رضا(ع) راه‌اندازی شده‌ است. درباره تاریخ دقیق صدور این دستور، نحوه اجرای آن و چگونگی تأسیس این مکتبخانه مدرکی در دست نیست، ولی با توجه به اسناد ارزشمندی که در اداره اسناد کتابخانه آستان قدس موجود است، معلوم می‌شود ظاهراً این مکتبخانه پس از صدور فرمان شاه طهماسب صفوی تشکیل شده و تا پایان دوره قاجار به کار خود ادامه داده ‌است. اما با کمال تعجب در هیچ یک از منابع بازمانده از این دوره تا دوره ناصری اشاره‌ای به آن نشده ‌است، تنها در دوره ناصرالدین‌ شاه در کتاب ظفرنامه عضدی تألیف غلام حسین ‌بن ‌مهدی‌خان زندی شیرازی، از این مکتبخانه و موقوفات آن نام برده شده است.
به دنبال آن در کتاب فردوس‌التواریخ که معاصر با ظفرنامه عضدی نوشته شده، نکاتی را، آن هم به شکل تکرار درباره این مکتبخانه آورده ‌است. پس از آن دوباره با فقر منبع درباره این مکتبخانه روبه‌رو هستیم و عمده آگاهی و اطلاع ما بر اساس اسناد و موقوفاتی است که در این باره در مدیریت اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد و مطبوعات و دفتر کل موقوفات آستان قدس رضوی موجود است و این مقاله با تکیه بر این اسناد و موقوفات نوشته شده‌ است.
 مکتبخانه در این سال‌ها دقیقاً روشن نیست در کجا واقع بوده و در اسناد نیز به محل تشکیل آن اشاره‌ای نشده ‌است اما آن‌ طور که از قراین برمی‌آید، احتمالاً در صحن مقدس عتیق تشکیل می‌شده‌ است. در سال ۱۱۲۰ قمری محمود بیکا، ناظر بیوتات آستان مقدسه، بخشی از دارایی و املاک خود همچون مزرعه محراب‌خان و قنات درویش‌بیگ را با شرایطی، وقف بر این مکتبخانه کرد. 

لباس عید برای کودکان و معلم‌ها
براساس این وقف‌نامه سالانه کمک‌هایی به این دانش‌آموزان و معلمانشان می‌شد و به جز آنچه در طول سال به کودکان از لباس، کلاه، کفش و خوراک تا کاغذ، قلم و جوهر تعلق می‌گرفت، پیش‌بینی هم برای اعیاد و نوروز در این وقف‌نامه شده بود. می‌توان گفت به کودکان در نوروز یک دست لباس عید هدیه می‌دادند.

تعطیلی عید در مکتبخانه‌های آستان قدس
با مطالعه‌ای که در مجموعه سندهای این مکتبخانه شده، ظاهراً تعطیلی مرسوم در این مکتبخانه شامل روزهای جمعه، اعیاد ملی و مذهبی، عید نوروز، 13فروردین و  نیز شب‌های برات بوده و مکتبخانه در بقیه روزهای سال باز بوده‌ است.