سرگذشت یک خدمت کمتر دیده شده در آستان قدس رضوی
حمایت از تازه‌مسلمان‌ها در مشهد قدیم
تشرف به دین مبین اسلام، به برکت حضور در حرم مطهر رضوی، سابقه‌ای به قدمت تاریخ این مکان مقدس دارد.
اگر یادتان باشد در همین صفحه رواق، داستان انوشیروان اصفهانی را برایتان نقل کردم؛ یکی از اُمرای سیاسی دربار خوارزمشاه که زرتشتی و به مرض بَرَص مبتلا بود و پس از تشرف به حرم رضوی، شفا یافت و به دین اسلام گروید و چنان که مشهور است، صندوقی با روکش نقره برای مرقد مطهر ثامن‌الحجج(ع) تدارک دید و این نخستین صندوقی بود که بر آن مکان مقدس قرار گرفت. جاری شدن شهادتین بر زبان تازه‌مسلمان‌ها به عنوان یک اتفاق مبارک، همیشه مورد توجه زائران و مجاوران حرم رضوی بوده است و به همین دلیل برای حمایت از این تازه‌مسلمانان، تدارک‌های مالی خاصی هم دیده می‌شد تا مبادا به دلیل مضیقه مالی و برای بدست آوردن دوباره حمایت هم‌کیشان سابق، ناچار به عقاید پیشین خود بازگردند. این رویکرد طی قرن‌های متوالی، آداب، رسوم و حتی موقوفه‌های خاصی پدید آورد که بستر را برای حمایت همه‌جانبه از تازه‌مسلمانان فراهم می‌کرد.
اسناد چه می‌گویند؟
در اسناد موجود در آستان قدس رضوی، سندهای متعددی درباره حمایت مالی از تازه‌مسلمانان وجود دارد که قدیمی‌ترین آن‌ها، مربوط به سال ۱۲۷۳قمری / ۱۲۳۵شمسی است. این سندها معمولاً به کمک‌های مالی مربوط می‌شود. مثلاً سندهایی با تاریخ شوال تا ذی‌الحجه سال ۱۲۷۴قمری در اختیار داریم که نشان می‌دهد زائر تازه‌مسلمانی که نام خود را «محمدقلی» برگزیده بود، طی این مدت ۳۰ مَن گندم و ۳هزار ریال ناصرالدین شاهی از آستان قدس رضوی دریافت کرده است. بررسی اسناد نشان می‌دهد محمدقلی در سال بعد و طی ماه‌های متوالی، باز هم از این کمک‌ها برخوردار شده است و چنین به نظر می‌رسد که حمایت از وی، جنبه پرداخت مقرری، مادام که در مشهد حضور دارد، پیدا کرده بود. نمونه‌های دیگری مشابه «محمدقلی» در اسناد مربوط به همان سال‌ها پیدا می‌شود؛ مثلاً طبق سند ۱۴۲۶۹ در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، شخصی به نام «کریم‌داد خواجه» هزاره‌ای جدیدالاسلام، در جمادی‌الاول سال ۱۲۷۳قمری / دی ماه ۱۲۳۵، دو بار از کمک‌های آستان قدس رضوی برخوردار شده است؛ یک بار از محل موقوفه عتیقی و وزیر نظامی و یک بار هم از محل موقوفه مزرعه «بروره» که هر بار مبلغ مساعدت، ۵هزار دینار رایج بوده است.
تازه‌مسلمانانی از اقصی نقاط جهان
تازه‌مسلمان‌هایی که مورد حمایت آستان قدس قرار می‌گرفتند، تنها ایرانیان غیرمسلمانی که به دین اسلام مشرف می‌شدند، نبودند. در واقع، خاستگاه قومی و ملی این افراد، بسیار متنوع و گوناگون بود. در محرم سال ۱۲۷۴شمسی / شهریور ۱۲۳۶، یعنی همین دوره تاریخی‌ای که درباره‌اش صحبت می‌کنیم، مطابق اسناد موجود، یک تازه‌مسلمان روس که نام خودش را «الله‌ویردی نیک» گذاشته بود، پولی بابت خرید کفش و مقداری نان از دو موقوفه عتیقی و نظام‌وزیری دریافت کرده است. در سال‌های بعد هم نمونه‌هایی از این دست، کم نیستند؛ مثلاً در جمادی‌الاول سال ۱۲۸۴قمری / شهریور ۱۲۴۶، به دو ارمنی تازه‌مسلمان، جمعاً ۱۶ هزار دینار پرداخت شده است تا برای خودشان لباس تهیه کنند و در ضمن، تمهیداتی اندیشیده شده است که این دو نفر در میهمانخانه حضرتی پذیرفته و مشغول به کار شوند. نمونه جالب دیگر، مربوط به ماه صفر سال ۱۲۹۵قمری / بهمن ۱۲۵۶ است؛ زمانی که یک زائر تازه‌مسلمان هندی برای خرجی راهش نامه‌ای به متولی وقت آستان قدس رضوی نوشت و در آن نامه قول داد نایب‌الزیاره متولی باشد. گویا این تازه‌مسلمان هندی، قصد داشته است به زیارت عتبات یا مکه مشرف شود. برخی از این تازه‌مسلمان‌ها فقط در کسوت زوار نبودند، بلکه می‌خواستند مجاور شوند و در شهر مشهد بمانند؛ علاوه بر آن دو تازه‌مسلمان ارمنی که درباره‌شان صحبت کردیم، باید «محمدرضا بخارایی» تازه‌مسلمان اهل بخارا را یاد کنیم که در سال ۱۲۹۵قمری / ۱۲۵۶شمسی از زادگاهش، به همراه زن و دو فرزند راهی مشهد شد و عالمی به نام شیخ محمدتقی، وی را برای دریافت کمک به آستان قدس رضوی معرفی کرد. ظاهراً این تازه‌مسلمان، آدم فقیر و بی‌چیزی نبوده، اما در مسیر حرکت به سوی مشهد، گرفتار راهزنان ترکمان شده و همه مال و دارایی خود را از دست داده است. درباره کمک و مساعدت به این مسلمان، تنها یک سند در اختیار داریم که با شماره ۲۳۵۳۵ در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود؛ بر اساس این سند، متولی وقت آستان قدس رضوی دستور تحویل ۱۵۰ مَن نان را به محمدرضا بخارایی از محل موقوفه سعیدآباد صادر کرده است. نمونه‌های دیگری را نیز می‌توان در میان اسناد موجود یافت که ان‌شاءالله در فرصتی دیگر، به ارائه و شرح و توضیح آن‌ها خواهیم پرداخت.
خبرنگار: محمدحسین نیکبخت
