از قدیم‌الایام رعایت دقیق غبطه وقف و عمل به نیات واقفان در تشکیلات منسوب به بارگاه مطهر امام هشتم(ع) از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است. در این میان، مدیریت نظارت بر موقوفات آستان قدس رضوی وظیفه حساس و سنگینی برعهده دارد. شاید برایتان جالب باشد که یکی از وظایف این مدیریت، تهیه، تدوین و ابلاغ «بودجه موقوفاتی» است. مقوله‌ای که همه ساله با حساسیت و دقت بالایی برای تهیه گزارش عواید و هزینه‌های موقوفات آستان قدس رضوی، در این مدیریت مورد توجه قرار می‌گیرد. به همین بهانه در گفت‌وگو با «احسان یوسف‌پور» رئیس اداره نظارت بر عواید و اجرای نیات واقفان در مدیریت نظارت بر موقوفات آستان قدس رضوی به این موضوع پرداختیم.

بودجه موقوفاتی چیست؟
یکی از مهم‌ترین جنبه‌های شرعی و قانونی در مقوله وقف، توجه به نیات واقفان و عمل به آن است. رهبر معظم انقلاب در دیدار با مسئولان اوقاف کشور فرمودند: «... مهم‌ترین مسئله در وقف، عمل ‌امینانه نسبت به موضوع وقف است...». 
از طرف دیگر و در همین جهت، تولیت معزز آستان قدس رضوی بار‌ها بر این موضوع تأکید و اشاره داشته‌اند، مبنی بر اینکه «... وظیفه داریم به عنوان ‌امانتداران، به انجام کلمه به کلمه وقف‌نامه‌ها و نیات واقفان اهتمام بورزیم...». 
بر این اساس و با توجه به اهمیت عمل دقیق به نیات واقفان و عمل به متن وقف‌نامه‌ها، از قدیم‌الایام در تشکیلات آستان قدس رضوی تهیه «بودجه موقوفاتی» بر اساس میزان عواید رقبات موقوفاتی و تقسیم آن بر اساس نیات واقفان در وقف‌نامه‌ها، مرسوم و معمول بوده است.
به زبان ساده‌تر بودجه موقوفاتی، میزان درآمد موقوفه را متناسب با نیات واقفان در وقف‌نامه‌ها تقسیم و به حوزه اجرای نیات مثلاً حوزه روشنایی، مهمانسرا، فرش، تعطیر (عطرافشانی)، خدمه، کتابخانه و... ابلاغ می‌کند.
همه ساله فرایند تهیه بودجه موقوفاتی از مهرماه آغاز و تا پایان اسفند به طول می‌انجامد تا برای اجرا در سال آینده آماده ابلاغ شود. این ابلاغ پس از تأیید و تنفیذ تولیت معزز آستان قدس رضوی اعلام و از طریق این مدیریت، برای اجرا به حوزه‌های اجرای نیات واقفان ابلاغ می‌شود.

خب این بودجه با این اهمیت، چگونه توسط مدیریت نظارت بر موقوفات آستان قدس رضوی تهیه و ابلاغ می‌شود؟
در مهر ماه هر سال و از حوزه‌های بهره‌بردار موقوفات، عواید هر موقوفه و گزارش‌های مرتبط با آن دریافت می‌شود. پس از دریافت گزارش‌های مربوط به عواید موقوفات، هزینه‌هایی که برای حفظ و نگهداری و افزایش بهره‌وری آن موقوفه انجام شده است، از عواید اعلام شده، کسر و پس از ملاحظات وقف‌نامه و بررسی دقیق نیات واقف، در سرفصل‌هایی مانند روشنایی، مهمانسرا، دارالشفاء، کتابخانه، زائران، خدمه، فرش، تعمیر اماکن مقدسه، امور فرهنگی، خیرات و مبرات، فقرا و مستمندان و... تقسیم می‌شود.
پس از تقسیم عواید، گزارش‌ها تهیه و میزان درآمد گزارش شده هر موقوفه با درآمد آن در سال‌های گذشته مقایسه و دلایل افزایش و یا کاهش آن در مدیریت نظارت بر موقوفات آستان قدس رضوی بررسی می‌شود و گزارش نهایی برای استحضار قائم مقام محترم تولیت معزز آستان قدس رضوی تهیه و ارسال می‌شود. ضمن اینکه رونوشتی از گزارش‌های تهیه شده برای نهاد‌های نظارتی آستان قدس رضوی هم ارسال می‌شود.
پس از تهیه گزارش نهایی از حوزه‌های بهره‌برداری موقوفات، میزان درآمد گزارش شده از هر حوزه با میزان عواید واریز شده به خزانه آستان قدس رضوی نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد تا چنانچه مغایرتی وجود داشته باشد، گزارش آن برای بررسی نهاد‌های نظارتی آستان قدس رضوی آماده شود.
پس از اتمام این فرایند و چنان که اشاره شد، حدود ۶ ماه یعنی از مهر تا اسفند هر سال به طول می‌انجامد، بودجه فردی و تجمیعی و ترازنامه بودجه موقوفات برای تأیید و تنفیذ تولیت معزز آستان قدس رضوی، آماده‌سازی و تجلید (یعنی تهیه به صورت مجلدات) می‌شود.
در بودجه فردی برای هر موقوفه و رقبات آن یک سرفصل آماده می‌شود. یعنی اینکه مثلاً یک موقوفه‌ای که شخص واقف آن را وقف آستان قدس رضوی کرده است با ذکر عناوین موقوفه و موارد مصرف مطابق نیات واقف به طور جداگانه تهیه می‌شود.
اما در بودجه تجمیعی تمام رقبات موقوفات آستان قدس رضوی و موارد مصرف و سرفصل‌های آن در یک گزارش آماده‌سازی و نهایی می‌شود و دلیل این کار این است که میزان افزایش و یا کاهش درآمد یک موقوفه در نگاه فردی و میزان درآمد یک سرفصل مشخص مطابق نیات واقف و دلایل افزایش و کاهش آن در نگاه تجمیعی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
یکی دیگر از اقدام‌های مربوط به تهیه بودجه موقوفاتی، تهیه «ترازنامه موقوفات» است. در ترازنامه موقوفات مواردی مانند «هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم موقوفه»، «بدهی سنواتی موقوفات»، «موقوفات بدهکار»، «خالص درآمد هر موقوفه» و... مشخص و گزارش می‌شود.
مورد بعدی «فرایند ابلاغ» بودجه موقوفاتی است. با توجه به اینکه نیات و مصارف موقوفات متعدد، متنوع و متکثر است و از طرفی هر موقوفه ممکن است، شروط و قیود مختلفی داشته باشد، این شروط و قیود به همراه میزان اعتبار مربوط به هر سرفصل، به حوزه اجرای نیات واقف نظیر حوزه حرم مطهر، بنیاد کرامت رضوی، سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس، دارالشفاء و... ابلاغ می‌شود و مدیریت نظارت بر موقوفات آستان قدس رضوی بر حسن اجرای نیات واقفان نظارت کرده و گزارش‌های نظارتی خود را به استحضار قائم مقام محترم تولیت و در نهایت به استحضار تولیت معزز آستان قدس رضوی می‌رساند.

با این فرایند‌هایی که گفتید، بنابراین هیچ وقت هیچ موقوفه‌ای در آستان قدس رضوی از بین نمی‌رود؟
بله، همین طور است، موقوفات چه مطلقه و چه خاص، چه آن‌هایی که زمان معینی برای اجرای نیت آن مشخص شده و چه اعم از آن، در طول سال، این مدیریت در جریان کامل اداره بهینه موقوفه، چگونگی بهره‌برداری، میزان عوایدزایی و پس از آن مقدمات اجرای نیت و گزارش‌های تفریغ بودجه موقوفاتی قرار گرفته و با بررسی این موارد از پیش آمدن مشکلات بعدی برای موقوفه جلوگیری می‌کند.
این بررسی‌ها علاوه بر رعایت عین و غبطه وقف، اشراف کاملی در حوزه اجرای نیت ‌امینانه موقوفات در کلان آستان قدس ایجاد خواهد کرد.
البته برخی معدود از موقوفات ممکن است به دلایل گوناگون از «حیّز انتفاع» خارج شوند که این موقوفات پس از کسب تکلیف از تولیت معزز آستان قدس رضوی تبدیل به «احسن» شده تا درآمدزا شوند.

خبرنگار: محمدحسین مروج کاشانی