برای دانستن و رمزگشایی بیشتر از فراز و فرودهای زیبای این دعا با حجت‌الاسلام محمدحسن وکیلی، از استادان دروس خارج اصول و نیز فلسفه و عرفان حوزه علمیه مشهد به گفت‌وگو نشستیم. آنچه در ادامه می‌خوانید پاسخ ایشان به سؤال‌های ما درباره ابعاد مختلف این دعای عمیق، لطیف و استوار است.

ماه شعبان به عنوان ظرف زمانی مناجات شعبانیه، چه ویژگی‌ای دارد که بستر این مناجات شده است؟
ماه‌های مختلف هر کدام تأثیری در رابطه بین دنیا و عالم ملکوت دارند. در این خصوص نحوه حرکت ماه، زمین و خورشید در ارتباط با هم اثرگذارند. ماه شعبان یکی از ماه‌هایی است که درهای رحمت الهی در آن باز است و اگر کسی بخواهد به عالم معنا وصل شده و از آن مدد بگیرد در این ماه راحت می‌تواند به مقصود برسد. البته هر چند رجب، شعبان، رمضان، ذی‌القعده و ذی‌الحجه ماه‌های شریفی هستند اما این‌طور که آمده نعمت‌هایی که خداوند در ماه رجب می‌فرستد، نعمت‌هایی است که هر کسی توانایی گرفتن و درک آن را ندارد. در ماه شعبان سفره عمومی‌تر شده و ماه رمضان نیز سفره برای عالم گسترده است. در روایات نیز اشاره شده ماه رجب، ماه امیرالمؤمنین(ع) و ماه ولایت است یعنی مربوط به خواص است. ماه شعبان ماه پیامبر(ص) است که عام‌تر است. ماه رمضان هم شهرالله است و مؤمن و غیرمؤمن همه به تناسب درک خود از نعمت‌های خدای متعال بهره‌مند می‌شوند. در این ماه‌ها دعاهای مختلفی نیز وجود دارد. دعاهای ماه رجب توحیدی‌تر و خاص‌تر هستند. شعبان مقداری عمومی‌تر و رمضان هم دعاهای متعدد خاص و عام دارد. اهل بیت(ع) در ماه شعبان به انجام اعمال و خواندن عبادات خاصی مقید بودند که مهم‌ترین آن‌ها مناجات شعبانیه است و به خواندن آن در ماه شعبان بسیار توصیه شده اما در ماه‌های دیگر هم خواندن آن دارای آثار و برکات زیادی است.

همان‌طور که اشاره کردید، تمام ائمه و بزرگان دین بر خواندن مناجات شعبانیه تأکید بسیار کرده‌اند؛ راز این تقید را چه می‌دانید؟
در تاریخ و روایات آمده این مناجات را امیرالمؤمنین(ع) در ماه شعبان می‌خواندند و علاوه بر ایشان ائمه دیگر هم بر خواندن آن مداومت می‌کردند. تمام ائمه(ع) و بزرگان دین به خاطر مضامین والای این مناجات که مانند آن در سایر ادعیه کمتر دیده می‌شود آن را می‌خواندند و با ذکر مناجاتی شیرین و دلنشین به امیرالمؤمنین(ع) متصل شده و با خدا ارتباط برقرار می‌کردند.

این مناجات چه مضامینی را دربرمی‌گیرد؟
روح کلی مناجات شعبانیه توحید است. از ابتدا تا انتهای این مناجات صحبت از این است که من در عالم دنیوی، هیچ چیزی نداشته و فقیر هستم و جز خدا کسی را برای دست‌گیری ندارم. نه به دنیا امیدوارم و نه به اعمالم. در نیمه اول، مناجات به زبان‌های مختلف تکرار می‌شود و همه صحبت از ابراز فقر و نداری و تنها امید داشتن به خداست. نیمه دوم مناجات هم شامل تقاضا می‌شود. البته خصوصیت این درخواست‌ها این است معنوی بوده و در آن صحبتی از سلامتی، مال دنیا، نعمت‌های دنیوی، بهشت و... نیست. تمام فرازهای این مناجات، درخواست‌های معنوی است و در بین مسائل معنوی نیز عالی‌ترین آن‌ها که می‌شود از خدا طلب کرد در آن ذکر شده است. به طور نمونه در قسمتی از مناجات حضرت می‌گویند: أَلْهِمْنِی وَلَها بِذِکْرِکَ إِلَی ذِکْرِکَ وَ هِمَّتِی فِی رَوْحِ نَجَاحِ أَسْمَائِکَ، یعنی خدایا همت من قرار بده که به مقام اسماءالله و همان‌جا که پاک است برسم. یعنی رسیدن به عالم اسماءالله که بالاترین درجه کمال انسانی است. یا در بخشی دیگر از این مناجات می‌خوانیم: إِلَهِی هَبْ لِی کَمَالَ الانْقِطَاعِ إِلَیْکَ وَ أَنِرْ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا بِضِیَاءِ نَظَرِهَا إِلَیْکَ حَتَّی تَخْرِقَ أَبْصَارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ. ایشان از خدا تقاضا می‌کند من را از همه چیز به سمت خودت رها کن به‌طوری که از حجاب‌های ظلمت رد می‌شوم که هیچ، از حجاب‌های نور هم عبور کرده و به معدن عظمت یعنی به لقاءالله برسم. این دعا مفاهیمی را بیان می‌کند که کمتر با آن انس داریم.

در فراز ی از این مناجات از خدای بزرگ درخواست داریم ما را به حالت انقطاع کامل از دیگران، به سمت خودش ببرد. این انقطاع کامل و رسیدن به خدا را چطور توضیح می‌دهید؟
انسان در زندگی دنیوی به امور بسیاری دلبستگی دارد و از نبود هر کدام از آن‌ها آزرده خاطر می‌شود. حال و روز و شرایط‌ ما انسان‌ها به‌گونه‌ای است که اگر مال یا یکی از نزدیکان خود را از دست دهیم حال بدی پیدا می‌کنیم. اگر انسان بخواهد از این دلبستگی‌ها جدا شود باید مجاهدت‌های بسیاری در راه خدا داشته و با نفس خود مبارزه کند. کمال انقطاع به این معنی است که انسان از همه چیز دل بریده و وابستگی و دلبستگی نداشته باشد. کمال انقطاع یعنی از همه چیز قطع تعلق کند تا جایی که در وجودش تنها خدا حکمفرما بوده و برای او زندگی کرده و به او دل بسته باشد. رسیدن به چنین مقامی همراه با عبور از حجاب‌های مختلف است. حتی خوبان به برخی حجاب‌های نورانی دل‌خوش می‌کنند اما حضرت در این دنیا از خدا می‌خواهد حتی از این حجاب‌ها هم عبور پیدا کرده و به او برسد.

از لحن این دعا برایمان بگویید. به نظر می‌رسد در فرازهایی این لحن به‌شدت عاشقانه می‌شود؛ مثل این فراز «إِنْ أَدْخَلْتَنِي النَّارَ أَعْلَمْتُ أَهْلَهَا أَنِّي أُحِبُّكَ» و... .
برخی دعاهایی که از اهل بیت(ع) صادر شده برای افراد عادی و از زبان آن‌هاست. برخی دیگر از آن‌ها هم برای خودشان آمده است. ائمه(ع) گاهی حالت خوف‌ و گاهی حالت امیدشان بیشتر بوده است. در سرتاسر این مناجات، محبت همراه با امیدواری به چشم می‌خورد. تمام صحبت از رابطه عاطفی بین بنده و پروردگار حکایت دارد. در بخشی از این مناجات می‌خوانیم: خدایا بر فرض که مرا فردای قیامت به دوزخ ببری و همنشین دشمنان خود کنی، باز هم آنجا فریاد می‌زنم خدایا تو را دوست دارم. این اوج محبت است. البته شبیه این مضامین محبت‌آمیز در دعای کمیل و ابوحمزه ثمالی نیز پیدا می‌شود که مربوط به حال خاصی است. از این تعابیر و مضامین پر از محبت در دعاهایی که انسان‌های عادی با خدا دارند کمتر دیده می‌شود.

مهم‌ترین نکته این مناجات از نظر شما چیست؟
به باور من مهم‌ترین نکته مناجات شعبانیه این است که هدف انسان را از زندگی تغییر می‌دهد. در دنیا دنبال لذت‌های دنیوی می‌گردیم، آن‌هایی هم که معنویت‌گرا هستند نعمت‌های عالی و بهشت طلب می‌کنند. باید از این مناجات درس گرفت که هدف زندگی، آرامش، رسیدن به کمال انسان و کمال انقطاع و دریافت نور الهی است. مضامین این دعا هدف از زندگی مؤمنانه را ترسیم می‌کند. آنچه از خدا می‌خواهیم در این دعا ذکر شده و برنامه زندگی هم بر مبنای آن ترسیم می‌شود که برای رسیدن به آن مقصد باید حرکت کرد. وقتی هدف عوض شود، برنامه زندگی انسان هم نیاز به نگاهی تازه و متفاوت دارد.

خبرنگار: مریم احمدی شیروان