گفت‌وگو با مترجم آثار ژول ورن به بهانه تولد این نویسنده
آفریننده قهرمانان الهام‌بخش
ژول ورن پس از آگاتا کریستی دومین نویسنده‌ای است که آثارش با اقبال جهانی روبه‌رو شده است. او بنیان‌گذار گونه‌ای داستان است که از آن به نام ژانر علمی تخیلی مدرن یاد می‌کنند.
در عصری که نویسندگان خوش‌قریحه و چیره‌دستی چون بالزاک، دیکنز، الکساندر دوما، تولستوی، داستایوفسکی، تورگنیف، فلوبر، استاندال، جورج الیوت، امیل زولا و ده‌ها نویسنده نامدار دیگر زندگی می‌کردند، ژول ورن موفق شد جایگاه خود را به عنوان نویسنده‌ای ورزیده در میان این مشاهیر تثبیت کند. او با پیش‌بینی‌های روشن‌بینانه در آثارش چراغ راهنمای نوآوران و دانشمندان شد.
امروزه زیردریایی هسته‌ای ناتیلوس به افتخار کشتی افسانه‌ای به همین نام در اثر نامدار او «بیست هزار فرسنگ زیر دریاها» نام‌گذاری شده است یا رمان از «زمین تا ماه» نخستین اثر داستانی در تاریخ ادبیات جهان بود که به سوژه سفر و اکتشافات فضایی پرداخت. عده‌ای معتقدند این رمان کلاسیک را باید نقشه راهی برای پی‌ریزی رؤیای سفر انسان به ماه دانست؛ رؤیایی که در نهایت ۱۰۰ سال بعد در مأموریت آپولو ۱۱ محقق شد.
ژول ورن از همان آغاز به نویسندگی علاقه نشان داد. او برای تحقیقات به کتابخانه ملی فرانسه می‌رفت چون آرزو داشت به شیوه‌ای رمان بنویسد که در آن حقایق علمی را با داستان‌های ماجراجویانه درهم بیامیزد. آشنایی او در سال 1862 با شخصی به نام پیر هتزل موجب گشایش دریچه‌های تازه‌ای در زندگی او شد که توانست نام او را بر تارک ادبیات جهان ثبت کند.
ژول ورن وقتی به ملاقات پیر هتزل ناشر رفت کتاب «سفرهای شگفت‌انگیز» را نوشته بود. ناشر بی چون و چرا نخستین کتاب او را منتشر کرد. طولی نکشید این رمان به محبوبیت جهانی دست پیدا کرد و پرفروش شد. پس از موفقیت این رمان، هتزل قراردادی طولانی‌مدت را به ژول‌ورن پیشنهاد کرد و از او خواست رمان‌های علمی-تخیلی بیشتری بنویسد. پس از آن بود که ژول ورن به نویسنده‌ای تمام‌وقت تبدیل شد. این همکاری 40 سال به طول انجامید که منجر به انتشار 60 عنوان کتاب از ژول ورن شد.
دور دنیا در 80 روز، بیست هزار فرسنگ زیر دریا، سفر به مرکز زمین و پنج هفته در بالن از خواندنی‌ترین آثار ژول ورن هستند.
آثار این نویسنده فرانسوی به گونه‌ای نوشته شده‌اند که بی چون و چرا بر مخاطب تأثیر می‌گذارند. مخاطب به خصوص اگر در سن نوجوانی به مطالعه آثار این نویسنده بپردازد می‌تواند بر مسیر نوشتن قدم بردارد و قدرت خیالش به پرواز درآید.
به بهانه ماه فوریه؛ ماهی که ژول ورنِ شاعر و نویسنده در آن متولد شد با محمد نجابتی یکی از مترجمان آثار او به گفت‌وگو نشستیم و در خصوص ترجمه‌های متعددی که از آثار این نویسنده شده و همچنین سبک ژول ورن صحبت کردیم.
از ترجمه‌های قدیمی ژول ورن بگویید. او جزو نویسنده‌هایی است که از زمان‌های بسیار دور برای ایرانی‌ها شناخته شده بود. تفاوت ترجمه‌های قدیم با جدید آثار این نویسنده در چیست؟
سابقه انتشار ترجمه آثار ژول ورن به زبان فارسی به بیش از 100سال پیش بازمی‌گردد. برای مثال، یوسف اعتصام‌الملک (پدر پروین اعتصامی) در 1287 خورشیدی چکیده‌ای از بیست هزار فرسنگ زیر دریا را با عنوان «سفینه غواصه یا سیاحت تحت البحر» ترجمه و منتشر کرد. حتی در افغانستان نیز محمود طرزی که نویسنده و روزنامه‌نگار مشهوری بود، چهار یا پنج عنوان از آثار این نویسند فرانسوی را ترجمه و در افغانستان منتشر کرد. ترجمه‌های قدیم معمولاً خلاصه‌هایی برای نوجوانان بودند و اعتنای چندانی به مطالب علمی آثار ورن نداشتند. امروزه با توجه به ابزارهایی که به لطف اینترنت در اختیار پژوهشگران و مترجمان است، ترجمه‌های جدید دربردارنده متن کامل آثار این نویسنده‌اند و مضمون‌های علمی مدنظر او حذف نشده‌اند. ضمناً زبان این ترجمه‌ها نیز امروزی‌تر است و خواندن و فهمیدنش برای مخاطبان آسان‌تر. حتی به نظرم کیفیت چاپ نیز بسیار ارتقا یافته است.
شما در ترجمه‌های تازه از آثار این نویسنده چه رویکردی داشتید؟
پیش از هر چیز لازم بود در زمینه‌هایی که ژول ورن درباره‌شان سخن می‌گوید اطلاعات داشته باشم. برای مثال، پیش از شروع ترجمه «از زمین تا ماه» و «دور ماه» چند کتاب درباره ستاره‌شناسی خواندم. یا وقتی قرار شد «بیست هزار فرسنگ زیر دریاها» را ترجمه کنم، به ناشر گفتم ترجمه را چند ماه بعد شروع می‌کنم، چون لازم بود درباره آبزیان منابع و مطلب جمع‌آوری کنم. ضمناً سال‌ها پیش دانشجوی رشته مهندسی بودم و واحدهای ریاضی و فیزیکی که در دانشگاه پاس کرده بودم، یا حتی درس‌های رشته ریاضی دبیرستان، بسیار به کارم آمد. از نظر زبانی نیز، تا جای ممکن سعی کردم سبک خودمانی، بی‌پیرایه و طناز ژول ورن را در زبان فارسی بازآفرینی کنم. در «بیست هزار فرسنگ زیر دریاها» با چالش خاصی نیز روبه‌رو بودم. راوی (استاد آروناکس) که زیست‌شناس است، در میانه داستان به مطالعه آبزیان می‌پردازد و از صدها نوع جانور نام می‌برد که اسامی اغلبشان ریشه یونانی یا لاتینی دارند و معنی‌شان کم‌وبیش برای خواننده فرانسوی روشن است. ضمناً در بسیاری موارد، نویسنده وجه‌شَبَه این اسامی با ظاهر جانور را نیز مدنظر دارد. در نتیجه، لازم بود معادل فارسی این نام‌ها در ترجمه به کار رود تا خواننده بتواند تصویر ذهنی درستی از حیوان نامبرده داشته باشد. به همین منظور، با زیرورو کردن جزوه‌ها و اطلس‌هایی که جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست درباره آبزیان خلیج فارس و دریای عمان تهیه کرده‌اند، کوشیدم معادل‌های فارسی و رایج پیدا کنم، در باقی موارد نیز ناچار شدم با توجه به معنی ریشه یونانی یا لاتینیِ جانور معادل‌سازی کنم.
چطور شد به ژول ورن و آثارش علاقه‌مند شدید؟
به عنوان خواننده، مجذوب تهور و پشتکار شخصیت‌های ژول ورن هستم. معمولاً در مواقعی که احساس بی‌انگیزگی می‌کنم سراغ آثار ژول ورن می‌روم. خواندن شرح بلندهمتی قهرمانان ژول ورن برایم الهام‌بخش و دلگرم‌کننده است. به عنوان مترجم نیز چالش‌برانگیز بودن آثار ژول ورن همواره برایم جذاب بوده. مترجم هم باید اطلاعاتش را افزایش دهد و هم بتواند لحن شیوا و ملیح ژول ورن را در زبان فارسی منعکس کند.
ژول ورن دقیقاً برای چه مخاطبی آثارش را نوشته است؛ بزرگسال یا نوجوان؟
هدف ژول ورن در درجه نخست، بیان مطالب علمی به زبانی همه‌فهم است، به عبارتی، هر یک از آثار او دایره‌المعارفی است که بُعد داستانی یافته. او الزاماً مخاطبان نوجوان را در نظر ندارد. به همین سبب، گرچه آثارش ابتدا به صورت پاورقی در مجلات خاص نوجوانان منتشر می‌شدند، حتی نویسندگان و سیاستمداران بزرگ هم‌عصرش نیز از خوانندگان پروپاقرص آثارش بودند. در نتیجه محدود کردن مخاطبان آثار ژول ورن به نوجوانان یا بزرگسالان کار صحیحی نیست و به‌طور کلی و به اصطلاح مرحوم جمال‌زاده، همه «بچه‌های ریش‌دار» می‌توانند از خواندن آثار این نویسنده لذت و بهره ببرند.
مترجم‌ها معمولاً در برگردان آثار ژول ورن برای مخاطب بزرگسال یا نوجوان لحن را تغییر می‌دهند یا وفادار می‌مانند؟
به‌شخصه کوچک‌ترین تغییر یا ساده‌سازی‌ای انجام نداده‌ام. نثر ژول ورن به‌خودی خود شیواست. بنابراین به نظرم تغییر دادن نابجاست.
با آنکه پیش‌بینی‌های ژول ورن در آثارش به وقوع پیوسته است چرا آثار او پس از این همه سال هنوز جذاب و خواندنی است؟
داستان‌های ژول ورن پر از فراز و فرودند که خواننده را تا آخرین سطر کتاب مسحور خود می‌کنند. شخصیت‌ها مدام با مشکلات جدیدی روبه‌رو می‌شوند که با پشتکار و عزم راسخ از همه‌شان می‌گذرند. این ویژگی سبب می‌شود خواننده شیفته آن‌ها شود و حتی پس از اتمام کتاب نیز فراموششان نکند. در عین حال، ته‌مایه طنز آثار ژول ورن نیز داستان‌های او را خواندنی‌تر کرده است.
مخاطبی که می‌خواهد سراغ خواندن آثار ژول ورن برود باید به چه نکاتی توجه کند و اول سراغ کدام اثر او برود؟
تنها نکته‌ای که به نظرم می‌رسد این است که بهتر است کتاب را بر اساس سلیقه‌مان انتخاب کنیم. برای مثال «از زمین تا ماه» و «دور ماه» برای دوستداران نجوم یا «سفر به مرکز زمین» برای علاقه‌مندان زمین‌شناسی بسیار جذاب و خواندنی است، اما اگر کسی که به عالم افلاک یا دنیای قعر خاک علاقه چندانی نداشته باشد طبعاً از خواندن این کتاب‌ها لذت کمتری می‌برد. به همین خاطر، شاید بهتر باشد ابتدا به سراغ آثاری نظیر «دور دنیا در هشتاد روز»، «پنج هفته در بالون» یا «میشل استراگف» برویم که چندان جنبه علمی ندارند.
ضرورت خواندن آثار کلاسیک به خصوص آثار علمی- تخیلی برای نوجوانان در چیست؟
آثار کلاسیک شاه‌کلید ورود به دنیای ادبیات‌اند و حتی زمینه‌ساز درک بهتر آثار معاصر می‌شوند. در عین حال، این آثار در گذر زمان امتحان خود را پس داده و ثابت کرده‌اند ارزش خواندن دارند (وگرنه سال‌ها پیش به دست فراموشی سپرده می‌شدند). در عین حال، معمولاً ساختار روایی آثار کلاسیک ساده‌تر است و درکش برای نوجوانان ساده‌تر. به همین خاطر نوجوانانی که سراغ آثار کلاسیک می‌روند نه تنها پیش‌زمینه ادبی غنی‌تر پیدا می‌کنند، بلکه کمتر احتمال دارد که از خواندن کتاب زده و دلسرد شوند. مفاهیم انسان‌دوستانه نظیر عدالت، جوانمردی، گذشت، دوستی و... در این آثار پررنگ‌تر است که بر این اساس می‌شود گفت کلاسیک‌ها جنبه تربیتی پررنگ‌تری دارند.
خواندن چه آثار کلاسیکی برای نوجوانان توصیه می‌کنید؟ لطفاً نام ببرید.
جزیره گنج، تام سایر، هکلبری فین، داستان‌های برادران گریم و... .
پیشنهاد شما برای علاقه‌مند کردن کودکان و نوجوانان به کتاب‌خوانی چیست؟
کتاب‌خوانی نوجوان��ن ارتباط مستقیمی با کتاب‌خوانی بزرگسالان دارد. کتابخوان بودن پدر و مادرها قطعاً بر کتابخوان شدن فرزندان تأثیرگذار است و چه بهتر که ضرورت مطالعه را به خانواده‌ها نیز یادآور شویم و در راستای ترغیب والدین به کتاب‌خوانی نیز بکوشیم.
خبرنگار: خدیجه زمانیان