ایران به صادرکننده کاتالیست پتروشیمی‌ها تبدیل شده است
تحقق یک رؤیا با «تولید بار اول»
یکی از کالاهای دانش‌بنیان و فوق راهبردی در حوزه پتروشیمی، پالایش و فولاد کاتالیست است که تولید محصولات صادراتی همچون اوره، آمونیاک و متانول به آن وابسته است. کاتالیست ماده‌ای است كه سرعت واکنش‌های شيميايی را از طریق کاهش انرژی فعال‌سازی، افزايش می‌دهد بدون اينكه خود در آن‌ها شركت كند.
ازآنجایی‌که در صنایع شیمیایی مرتبط با گاز و نفت، مواد مختلف به یکدیگر تبدیل می‌شوند، کاتالیست یک کالای راهبردی است و نبود آن می‌تواند مشکلات عمده فنی، اقتصادی و حتی بحران سیاسی برای کشورهایی همچون ایران ایجاد کند، چون بخش مهمی از اقتصادشان به سرمایه‌های عظیم نفت و گاز وابسته است.
تلاش‌ها در راستای بومی‌سازی تولید کاتالیست در کشورمان از سال‌ها پیش آغاز شده است. در 1394 با رونمايی از دو كاتاليست جديد پرمصرف در صنايع پتروشيمی کشور جايگاه ايران در جمع توليدكنندگان كاتاليست‌های راهبردی صنعت نفت تقويت شد. در سال‌های بعد نسل‌های متفاوتی از این کاتالیست‌ها توسط شرکت‌های دانش‌بنیان رونمایی شد. با بومی‌سازی اين محصولات كه در راستای تكميل زنجيره فرايند توليد محصولات پتروشيمی بودند، سالانه از خروج حدود 2 ميليون دلار ارز از كشور جلوگيری شد كه اين رقم با راه‌اندازی طرح‌های پتروشيمی توليد متانول و آمونياک افزايش يافت.
یکی از نقاط درخشان صنعت دانش‌بنیان کاتالیست ایران در خرداد سال 1400 بود که برای نخستین بار در کشور یک مجتمع صنعت پتروشیمی با کاتالیست‌های تمام ایرانی فعالیت خودش را آغاز کرد. طرح پتروشیمی مسجدسلیمان به‌عنوان یکی از طرح‌های دارای اهمیت صنعت پتروشیمی، از ظرفیت تولید روزانه ۳هزار و ۲۵۰ تن اوره برخوردار بود و بر پایه برآورد اولیه قرار است سالیانه مبلغ ۲۶۸ میلیون دلار ارزآوری برای کشور داشته باشد. با این توانمندی ایجادشده توسط یک شرکت دانش‌بنیان، ایران در جمع سه کشوری قرار گرفته که توانایی تولید تمامی کاتالیست‌های موردنیاز در فرایند تولید اوره و آمونیاک را دارد.پیشرفت‌ها در زمینه تولید کاتالیست در ایران تا جایی ادامه یافت که صادرات کاتالیست‌های ایرانی به کشورهای دیگر در دستور کار قرار گرفت. مثلاً اواسط سال1400 یکی از تولیدکنندگان ایرانی کاتالیست‌های شیمیایی، ۲۰ میلیون تن کاتالیست اسیدسولفوریک به عراق فروخت. این شرکت ایرانی پیش‌ازاین به افغانستان هم کالا صادر کرده بود و کشورهای کنیا، امارات و پاکستان هم در زمره هدف‌های صادراتی‌اش است.به گفته اوجی، این خبر برای کسانی که استفاده از کاتالیست‌های ایرانی در داخل و خارج از ایران برایشان رؤیا به نظر می‌رسید، بسیار دلچسب بود.همه این موفقیت‌ها مرهون سیاست تولید بار اول در دانش‌بنیان کردن صنایع بزرگ کشور نظیر صنعت نفت و گاز کشور است. در گفت‌وگو با دو نماینده مجلس اهمیت و دستاوردهای این سیاست را بررسی کرده‌ایم.
شناسایی گلوگاه‌ها و نقاط وابستگی
مهدی عسکری، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی در مورد سیاست تولید بار اول اقلام راهبردی صنایع بزرگ و محوری کشور گفت: در قانون جهش تولید دانش‌بنیان حمایت‌های خوبی از تولیدی که به‌نوعی در کشور برای نخستین بار تولید شده، صورت گرفته است. اگر با هدایت و نظارت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری چنین تولیداتی انجام شود، باید نسبت به واردات مشابه خارجی آن‌ها محدودیت‌هایی ایجاد شود، ضمن اینکه حمایت‌های دیگر نظیر حمایت از مدیران صنعتی پیشقدم برای تولید بار اول تجهیزات صنعت مربوط و همچنین ترک تشریفات برای این مدیران در قانون پیش‌بینی شده است تا بتوانند در بازار رقابتی نابرابر محصولاتشان را ارائه نکنند.
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی اظهار کرد: در قانون این فرصت به تولید بار اول داده شود تا هزینه‌هایی که به لحاظ رویکردهای دانش‌بنیانی داشته‌اند را بتوانند در بازار داخلی برگشت دهند. شرکت‌ها تشویق شده‌اند تا ارتباط و اتصالشان با مراکز دانشگاهی و شرکت‌های دانش‌بنیان را ارتقا دهند.
وی ادامه داد: یک بخش مهم قانون این است که گلوگاه‌ها و نقاط وابستگی که ارزبری زیادی دارند و زنجیره‌هایی از تولید و اقتصاد کشور را وابسته به خارج می‌کنند، براساس این قانون شناسایی و برای تأمینشان در داخل کشور اقدام شود. در این بخش‌ها نمی‌توانیم الزام کنیم که خریدار وادار و ناچار به خرید شود، فقط باید شیب بازار را به سمتی ببریم که این کار هم برای تولیدکننده هم مراکز دانش‌بنیان و هم برای خریدار توجیه‌پذیر باشد و این باید با شیب ملایمی مدیریت شود که بدون اینکه بخواهیم دستکاری دستوری، الزامی و اجباری داشته باشیم خودبه‌خود ایجاد شود. اگر این قانون به‌درستی و کامل پیاده شود این فضا را ایجاد می‌کند.
نماینده مردم کرج در مجلس تأکید کرد: اگر کالایی کیفیت لازم را نداشته باشد نمی‌تواند در این فضا ماندگار شود و جای پای خودش را باز کند. در حال حاضر مصرف‌کننده و خریدار از یک‌سری کالاهایی استفاده می‌کنند و اگر کالای تولید بار اول داریم باید بتواند نزدیک به همان کالاها و استانداردها و کیفیت‌های موجود در بازار، خودش را عرضه کند که این الان وجود دارد. اکنون در دورانی نیستیم که فاصله محصولات داخلی ما با خارجی زیاد باشد؛ ممکن است در محصولاتی بالاتر، مساوی و یا نزدیک به آن‌ها باشد ولی این‌طور نیست که فاصله قابل‌توجه باشد و نتواند با محصولات خارجی رقابت کند. تجربه موفقی در این زمینه به‌خصوص با توجه به تولید بار اول اقلام راهبردی در صنعت نفت و انرژی کشور وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد. سیاست تولید بار اول اقلام راهبردی به خنثی‌سازی تحریم‌ها به‌خصوص در صنعت نفت و انرژی کمک بزرگی خواهد کرد.
تجربه موفق صادرات کاتالیست‌ها به روسیه
علیرضا عباسی، نماینده مردم کرج در مجلس شورای اسلامی با اشاره به حمایت از سیاست مهم تولید بار اول، گفت: یکی از مواردی که در شعار سال وجود دارد، بحث تولید دانش‌بنیان است یعنی ما باید افزایش تولید، آن هم به شکل دانش‌بنیان داشته باشیم تا بتوانیم مسائل کشورمان را مدیریت کنیم و اشتغالمان را افزایش دهیم تا رفاه برای مردم بیاوریم. اگر تولید را به هر طریقی بتوانیم افزایش دهیم این اتفاق‌ها خواهد افتاد.
وی ادامه داد: در بحث تولید، مسئله دسترسی به ماده اولیه و فرایند تولید بسیار اهمیت دارد. اگر ماده اولیه و الزامات تولید به‌خصوص در بخش اقلام و تجهیزات کلیدی و راهبردی را نداشته باشیم دشمن هر موقع اراده کند ما را تحت فشار قرار می‌دهد، بنابراین یک بخش این است که تولید را افزایش دهیم و بخش دیگر اینکه برای ساخت اقلام راهبردی و اصلی تولید فکری کنیم.
وی تأکید کرد: از همین مسیر به بحث تولید بار اول رسیدیم. ما باید ظرفیت نخبگان و توان فناوری کشورمان را پای کار بیاوریم و در تولید بار اول فعال کنیم. به کمک تولید بار اول اقلام راهبردی تحریم‌ها خنثی می‌شود. همه اقدام‌های ما در راستای رفع تحریم است و اگر به سمت حمایت از دانش‌بنیان‌ها و تولید بار اول برویم تحریم خواه‌ناخواه خاصیتش را از دست می‌دهد.
نماینده مردم کرج در مجلس گفت: یکی از مشکلاتی که ما در قانون جهش تولید دانش‌بنیان به آن توجه داشتیم این است که نیاز فناورانه کشور را استخراج کنیم اینکه صنایع ما به چه چیزی نیاز دارد؛ بنابراین در ماده یک قانون جهش تولید دانش‌بنیان تأکید کردیم دولت، شرکت‌ها و صنایع زیرمجموعه، نیازهای فناوری وارداتی را در سامانه‌ای اعلام کنند یعنی در سامانه‌ای نیازها را اعلام کنند، سپس دانش‌بنیان به کمک معاونت علمی و فناوری و کارگروه تولید بار اول در این سامانه وارد شوند و سناریو بومی‌سازی اقلام راهبردی را تهیه و نهایی کنند.
وی گفت: مسئله بسیار مهم در زمینه تولید بار اول، نتایج و تجربیات موفق این سیاست است که امروز ایران را به صادرکننده کاتالیست پتروشیمی‌ها تبدیل کرده است و کشوری مانند روسیه به خرید این کاتالیست اقدام می‌کند. سیاست تولید بار اول تجربه موفقی در دانش‌بنیان کردن صنعت نفت داشته است و دیگر صنایع بزرگ نیز باید از تولید بار اول برای بومی‌سازی تجهیزات راهبردی استفاده کنند.
عباسی خاطرنشان کرد: با این روش در صورت بومی‌سازی اقلام راهبردی، امکان ارزآوری نیز داریم و در واقع همسایه‌های ما در صنایع مختلف نیازمند تولیدات ما هستند که می‌توانیم برای آن‌ها نیز برنامه‌ریزی داشته باشیم و به سمتی برویم که هم مصرف داخل خودمان را داشته باشیم و هم صادرات برای کشورهای همسایه که با ما مجاورت دارند داشته باشیم.
خبرنگار: مهدی پناهی