از «نکاح» و «عشرت‌آباد» تا «باغ دولاب» و «چاه‌نو»
محلات از یاد رفته مشهد به روایت اسناد
یکی از دلایلی که قادر نیستیم مانند برخی کشورها، با قاطعیت درباره رخدادهای گذشته خودمان حرف بزنیم و نمی‌توانیم درباره مکان‌ها یا اشخاص تاریخی با اطمینان اظهارنظر کنیم، از دست رفتن اسناد قدیمی است که به مرور زمان نابود شده‌اند و نشانی از آن‌ها باقی نمانده‌است؛ چرا؟ دلیل که زیاد دارد اما اگر بخواهم به مهم‌ترین آن‌ها اشاره کنم، باید از خصومت‌هایی یاد کنم که حکومت‌های غالب نسبت به حکومت‌های مغلوب داشته‌اند.
در قدیم، بیشتر دودمان‌هایی که در ایران به قدرت می‌رسیدند، پس از تسلط بر کشور، رد و نشان فرمانروایان پیشین را پاک می‌کردند تا اسم و خبری از آن‌ها نباشد.
این قضیه حتی در عهد باستان هم قابل مصداق‌یابی است؛ ساسانی‌ها پس از آغاز حکومتشان، هر چیزی را که نشان و خبری از اشکانیان داشت پاک می‌کردند و به همین دلیل، ما از حکومتی که حدود 500 سال دوام آورد، هیچ خبری نداریم.
چرا مشهد یک استثناست؟
خوشبختانه در این بین، شهر مشهد با بقیه جاها فرق داشته‌است. حضور، دوام و شکوه روزافزون حرم مطهر امام رضا(ع) و ضرورت توجه به مسئله موقوفات و حفظ و بهره‌برداری از آن‌ها سبب شد از قرن‌ها پیش، متولیان این مکان مقدس به فکر حفظ و نگهداری اسناد بیفتند و حالا ما کلی سند ارزشمند داریم که در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شوند و علاوه بر حفظ حقوق آستان، اطلاعات از یاد رفته و جذاب زیادی را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند که در این مدت با برخی از آن‌ها آشنا شده‌اید.
امروز می‌خواهم برایتان از یک سند مربوط به سال 1103ق/ 1073ش صحبت کنم که چیزی حدود 328 سال از عمر آن می‌گذرد؛ سندی که با شماره 32420/2 در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شود و مربوط به هزینه‌های برخی موقوفات آستان در آن دوره است.
کنکاش در نام‌های آشنا و ناآشنا
در این سند ارزشمند به نام برخی از محلات قدیمی مشهد برمی‌خوریم که امروزه کمتر کسی اسم آن‌ها را به یاد می‌آورد. با هم چند خط از این سند را مرور می‌کنیم: «از بابت مزرعه سعدآباد و به اسم ورثه منقبت‌پناه میرزا نظام»، «از بابت قلعه محسن‌آباد به اسم سیادت‌پناه میرزاغیاث»، «قلعه عشرت‌آباد و نکاح، کوچه کاریز و کوچه میرشریف و قلعه‌های نوده‌نو و اراضی کوشخانه، باغ دولاب و قلعه سرکار منقبت‌پناه عباس‌قلی‌خان»، «رعایای کوچه نو، چاه‌نو، اراضی توپخانه و حق‌الشرب باغات آن‌ها». در همین چند جمله که بخش کوچکی از سند یاد شده را تشکیل می‌دهد، می‌توان برخی نام‌های آشنا یا ناآشنا را دید. مزرعه سعدآباد در غرب محله سراب با قنات مشهور آن از جمله نقاط بسیار مشهور و قدیمی مشهد است که امروزه نیز مشهدی‌ها کم و بیش آن مناطق را می‌شناسند و با باغ‌های مهم آن، مانند باغ مشهور اداره اوقاف آشنایی دارند. نام قلعه عشرت‌آباد هم برای بسیاری از ما آشناست.
برخی آن را با مکان قدیمی باغ «هشتاباد»، جایی در جنوب میدان شهدا و بخشی از بالاخیابان امروزی تا حدود راه‌آهن مشهد تطبیق می‌دهند و گروهی دیگر معتقدند این قلعه، جایی بیرون از شهر مشهد بوده و بعدها اسمش به داخل شهر راه یافته است. قلعه نکاح البته بیش از بقیه قابل شناسایی است؛ تا همین چند وقت پیش، نام خیابانی در بولوار عبدالمطلب نکاح بود که حدود این قلعه را مشخص می‌کرد. افزون بر این، مسجد جامع نکاح که در سال 1297ش، یعنی حدود 104 سال پیش ساخته شده، هنوز در همین خیابان قرار دارد؛ هرچند برخی، شاید از سر ناآگاهی، این نام چند قرنه را با اسم بی‌مسمای «رئوف» عوض کرده‌اند.
کوچه چاه‌نو یا چَهْنو، یکی از قدیمی‌ترین گذرها و محلات مشهد است که هنوز هم می‌توان امتداد آن را در محلات قدیمی جنوب شرقی حرم مطهر یافت. خوشبختانه نام باغ دولاب و دروازه مشهور آن در نقشه‌های دهه 1330 مشهد وجود دارد، مکانی در محدوده کوچه «راد» که امروزه در حاشیه بولوار وحدت قرار گرفته و مسجد «حاج‌آخوند» آن، در میان مشهدپژوهان و حتی کسانی که تاریخ انقلاب اسلامی را در این شهر دنبال می‌کنند، شناخته شده‌است. قلعه عباس‌قلی‌خان، احتمالاً منسوب به عباس‌قلی‌خانِ معروف است؛ مؤسس مدرسه علمیه‌ای به همین نام در دوره صفویه و واقف موقوفات ارزشمندی که درآمد آن‌ها همچنان در مسیر خواست واقف هزینه می‌شود؛ با این حال ما اطلاع دقیقی از محل آن نداریم؛ نه درباره این مکان و نه درباره برخی دیگر از مکان‌ها، محلات و کوچه‌هایی که در این سند نام برده شده و شاید برای یافتن مکان دقیق آن‌ها ناچار به بررسی دیگر اسناد باشیم، مکان‌هایی مانند قلعه محسن‌آباد، اراضی کوشخانه و ... .
خبرنگار: محمدحسین نیکبخت