​​​​​​​قنات سناباد از قدیم‌الایام در زمره موقوفه‌های آستان قدس رضوی قرار داشت. جالب است هیچ نشانی از واقف آن در دست نیست؛ یعنی ما نمی‌دانیم که نخستین ‌بار چه کسی آن را وقف حرم رضوی کرد. در طومار علیشاهی متعلق به اواخر دوره افشاریه، واقف قنات سناباد، نامعلوم ثبت شده ‌است. این  قنات پرسابقه و قدیمی در 1340 شمسی به دلیل حفر چاه‌های عمیق و بی‌توجهی نسبت به آن تخریب شد و از بین رفت. آستان ‌قدس به عنوان متولی این موقوفه که روزگاری مهم‌ترین منبع تأمین آب شهر مشهد محسوب می‌شد، اقدام‌های گسترده و دائمی انجام می‌داد و در مجموعه‌ سندهای مرکز اسناد آستان ‌قدس رضوی می‌توان گزارش‌های جالبی درباره پیشینه نگهداری از این قنات پیدا کرد.

معنای «نفقه‌القنات»
در متون مربوط به دوره‌های صفویه و افشاریه، از هزینه نگهداری قنات با عنوان «نفقة القناة» (نفقة القنات) یاد می‌شود. شاید از خودتان بپرسید مفهوم کلمه نفقه، چندان با قنات جُفت و جور نیست و بیشتر آن را در حقوق و تکالیف مربوط به ازدواج مورد استفاده قرار می‌دهند؛ اما اگر نگاهی به واژه‌نامه‌های مشهوری مانند لغت‌نامه دهخدا بیندازید، درمی‌یابید که این کلمه به معنای «مخارج» و «هزینه» است و به همین دلیل می‌تواند کاربردهایی غیر از آنچه امروزه مرسوم است، داشته ‌باشد. بگذریم؛ در رواق امروز می‌خواهیم درباره دو سند قدیمی که امروزه در مجموعه اسناد آستان ‌قدس رضوی نگهداری می‌شود، صحبت کنیم؛ دو سند درباره «نفقة القنات» سناباد که بازتابی از اقدام‌های آستان برای حفظ و نگهداری این قنات قدیمی است.

نگاهی به محتوای دو سند
هر دو سند مورد بررسی به سال 1011قمری / 982شمسی و دوره حکومت شاه‌عباس یکم صفوی تعلق دارد؛ سند اول در 28 ذی‌الحجه این سال (18 خرداد 982) و سند دوم در 20 شوال این سال (13 فروردین 982) به رشته تحریر درآمده‌ است. در سند نخست که به شماره 22620/3 در مرکز اسناد آستان ‌قدس رضوی نگهداری می‌شود، صحبت از یک مقنّی به نام سید حسینعلی چاخو به میان آمده ‌است که طی این ماه، مسئولیت مرمت برخی خرابی‌های قنات سناباد را بر عهده داشته: «اعتراف نمود سیادت نساب حسین‌علی چاهخو (چاهخو: در لهجه مشهدی به معنای چاه‌کن و مقنّی) ولد استاد درویش نیشابوری که مبلغ دو تومان تبریزی رایج خراسان جهت نفقةالقناة سناباد [دریافت کرده ‌است] ... این چند کلمه حسب السند قلمی شد». نویسنده سند فردی به نام «بدرالدین علی بن عبدالعالی» است که نامش را با مقدمه‌ای جالب و قابل توجه در ذیل سند ثبت کرده ‌است: «الهی به حق المصطفی و بن عمّه و سبطه و التسعه الزهرا العزاقل عبدهم بدرالدین علی بن عبدالعالی موقف فی الجنه». سند دوم که با شماره 22620/9 در مکان مذکور نگهداری می‌شود نیز همین مضمون را دارد و سندی از انجام عملیات نگهداری قنات سناباد است: «اعتراف صحیح شرعی نمودند استاد هاشم چاهخو و استاد کلبی که مبلغ دو تومان تبریزی رایج خراسان جهت نفقة القناة [دریافت کرده‌اند] ...». مُهر و امضای نویسنده سند، «فخرالدین احمد بن مرتضی» هم جالب توجه است: «القناعة کنز لایغنی (: قناعت گنج بی‌پایان است – روایتی از امیرمؤمنان علیه‌السلام) عبدهُ احمد بن مرتضی».

چند نکته درباره محتوای اسناد
بررسی این دو سند درباره نگهداری قنات سناباد نشان می‌دهد مسیر این قنات مشهور، بین مقنّیان مختلف تقسیم شده‌ بود و با اختصاص دو تومان وجه نقد به عنوان مبلغ قرارداد – که البته رقم مناسب و خوبی است – کار نگهداری از قنات سناباد که شامل لایروبی، ترمیم خرابی‌های مسیر و... می‌شد، به وسیله افراد مختلف انجام می‌گرفت. به نظر می‌رسد کار لایروبی را بیشتر در نیمه نخست سال انجام می‌دادند؛ زمانی که آب قنات افزایش می‌یافت و احتمال خرابی و نشست لای در مسیر آن بیشتر می‌شد؛ هر چند که این کار، لزوماً محدود به این فصل و زمان نمی‌شد. قطعات تعیین شده برای نگهداری مسیر، همیشه توسط یک نفر مورد رسیدگی قرار نمی‌گرفت و گاه پیش می‌آمد که حسب نیاز، افراد بیشتری به کار گرفته می‌شدند اما به نظر می‌رسد در دستمزد تعیین شده، تغییری اتفاق نمی‌افتاد؛ هر چند ممکن است مسافتی که به این گروه‌های بیش از یک نفر واگذار می‌شد، به دلیل کارِ سنگین‌تر، کمتر از مسیرهای واگذار شده به مقنی‌هایی بود که به صورت انفرادی یا در برخی موارد با شاگردشان، کارهایشان را انجام می‌دادند.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت