نگاهی به تاریخ سنت وقف فرش برای حرم مطهر حضرت رضا(ع)
فرش‌هایی که وقف عرش شدند
فرش‌نشینان اینجا عرش‌نشینان عالمند. اصلاً در حرم همه چیز جلوه مهر دارد، از رنگ کاشی‌های لاجورد و اُخراییِ تاب‌خورده در پای پیچک‌های سقف بگیرید تا نقش قالی‌هایی که انگار، تکه‌ای بریده از ابریشمِ پُرنگار بهشتند.
آن طور که آدم گاهی درمی‌ماند، زمین را دریابد یا آسمان را.
بخشی از این همه زیبایی را آنانی ساخته‌اند که قرن‌هاست دست‌های بخشنده‌شان ریز تا درشت نیازمندی‌های زائر را دریافته و پیِ
رتق و فتقِ آن گردن نهاده‌اند. فرش کردن حرم برای نشست و برخاستِ زائران، یکی از هزاران کار خوبی است که از گذشته تا امروز تداوم یافته و سوای بجای آوردن اسباب آسایش زائر، آداب میزبانی را هم رعایت کرده است.
فرش و نخستین وقف‌نامه‌هایش
اسناد نشان می‌دهند از دوره صفوی تا قاجار اهدای فرش به حرم حضرت خورشید، به دو صورت خرید فرش و یا اهدای اموالی برای خرید آن انجام می‌شده است. برای نمونه «خواجه علاءالدین حاجی» نخستین واقفی است که در سال 933 هجری قمری مزرعه‌ای در شهرستان تربت حیدریه برای تأمین فرش حرم مطهر رضوی وقف آستان حضرت رضا(ع) کرده است. سوای او در میان اسناد وقفی می‌توان نام‌هایی مانند «بیگ آغا خانم ذوالقدر»، «مهدی قلی بیگ جغتای»، «گنجعلی خان زیگ»، «آقاخان بابا و آقا فرج»، «مرتضی قلی بیگ»، «یلداش بیگ»، «جعفرخان بیگا»، «کربلایی مرادعلی» و «ولد شاه محمد باکری» را هم دید که در دوران مختلف تاریخی اموالی را برای مخارج فرش حرم مطهر و وقف حضرت رضا(ع) در نظر گرفته‌اند.
ناگفته نماند دایره موقوفاتی که واقف اموالی را برای تأمین فرش بارگاه منور رضوی وقف کرده تنها محدود به این اسامی نمی‌شود و علاوه بر مشهد و اطراف آن می‌توان در شهرهایی مانند ساری، نیشابور، قزوین و کرمان نیز موقوفاتی را با این محوریت پیدا کرد. قدیمی‌ترین سندی هم که به وقف مستقیم فرش اشاره دارد، مقارن با سال 1113هجری قمری است که نشان می‌دهد زائری قاینی، نمدِ کرک الوانی را به حرم مطهر وقف کرده است.
همچنین نخستین سندی که در آن به موضوع فرش کردن حرم مطهر اشاره شده، سیاهه‌ای متعلق به سال 1021 هجری قمری است که عنوان آن «صورت ابعاد قالی‌های مورد نیاز جهت مفروش نمودن برخی اماکن حرم مطهر در ماه شعبان» است. اما بررسی سفرنامه‌ها و کتاب‌های تاریخی نشان می‌دهد با اینکه قدمتِ قدیمی‌ترین فرش‌های حرم مطهر رضوی یادگار دوره صفوی است اما پیشینه استفاده از فرش در آستانه مبارکه قدمتی پیش از این دارد؛ «ابن‌بطوطه» در سال 733 هجری قمری هنگام دیدارش از حرم به توصیف فرش‌هایی پرداخته که گویا از آن‌ها برای پوشش بقعه مبارکه استفاده می‌کرده‌اند.
وقفی که سال به سال رونق گرفته است
ناگفته نماند برابر بررسی‌های اسنادی، وقف فرش یکی از موارد وقفی بوده که با گسترش و توسعه حرم افزایش پیدا کرده است. مثلاً در میان اسناد دوره صفوی از سال 1027 تا 1135 هجری قمری تنها پنج مورد وقف با موضوع فرش وجود دارد اما این تعداد در دوره افشاری تا عدد40 افزایش پیدا می‌کند.
بررسی اسناد مکتوب دوره قاجار هم بیانگر این است که تنها در دوره ناصرالدین شاه، 220تخته انواع فرش بر حرم مطهر رضوی وقف شده است. قدیمی‌ترین فرش کتیبه‌دار وقفی موجود در گنجینه فرش آستان قدس رضوی نیز متعلق به همین دوران است؛ قالیچه‌ای با نقشِ گلدانی مربوط به سال 1287 هجری قمری که در کتیبه آن نام «محمدحسین خان این‌غالی» به عنوان واقف ثبت شده است.
در گنجینه حرم مطهر رضوی حدود 700 قالی قدیمی وجود دارد که از این تعداد 100 قالی را می‌توان جزو شاهکارهای هنر فرش‌بافی دانست. «قالی‌افشان شاه‌عباسی» یا گلابتون‌دار که قدمتش از نامش پیداست و احتمال می‌رود در خود مشهد بافته شده باشد، یکی از این شاهکارهاست که 20 گل شاه‌عباسی با ظرافتی بی‌مانند در باغ آن نقش خورده است و واقف آن کسی نیست جز شاه عباس صفوی.
«قالی افشان عمو اوغلی» نمونه دیگری است که طرح آن هنر «عبدالحمید صنعت‌کار» است و تار و پود را هم اواسط قرن 14، بافنده معروف مشهد «عبدالمحمد عمواوغلی» گره زده است. این قالی دارای هفت حاشیه مزین به گل‌های شاه‌عباسی به رنگ‌های سورمه‌ای، سوسنی و قهوه‌ای است.
نام قالی «لچک ترنج» هم در فهرست زیبا‌نقش‌های ارزشمند در گنجینه حرم مطهر رضوی قرار دارد که در سال 1317 خورشیدی به دست «علی‌خان عمو اوغلی» بافته شده و نقش گره خورده روی آن به طرح شیخ صفی مشهور است. از این دست نمونه‌ها در حرم مطهر امام مهربانی‌ها کم نیست و به واسطه خیل عاشقانی که سلسله‌شان پیوسته است، ادامه می‌یابد تا هرگز برای سنت زیبایی با عنوان «مفروش کردن حرم» پایانی نباشد.
خبرنگار: هما سعادتمند