پای صحبت حجت‌الاسلام محمدجواد زمانی، شاعرآیینی در حال‌وهوای چهارشنبه‌های امام رضایی
دیگر غریب نیستی ای آشناترین...
«خورشید گرم چیدن بوسه ز ماه توست/ گلدسته‌ها منادی شوق پگاه توست/ آری شگفت نیست که بی‌سایه می‌روی/ خورشید هم ز سایه‌نشینان ماه توست/ از چشم آهوان حرم می‌توان شنید/ این دشت‌ها به شوق شکار نگاه توست/ بالای کاشی حرم تو نوشته است/ هرجا دلی شکست همان بارگاه توست...» بهترین مطلع برای گفت‌وگویی که مصاحبه شونده‌اش، شاعر باشد و صحبت‌هایش را با ابیاتی در مدح حضرت رضا(ع) به پایان برده باشد، می‌تواند قسمتی از یک ترکیب‌بند از همین جنس از او باشد. حجت‌الاسلام محمد جواد زمانی، شاعر آیینی و پژوهشگر این حوزه که کتاب فرهنگ‌نامه هشت جلدی هنر و ادب آیینی را نیز منتشر کرده به مناسبت چهارشنبه‌های امام رضایی به ما از الهام و جوشش شعر در شعاع انوار روضه منور امام رضا(ع) گفته است.
حضور در صحن و سرای ملکوتی امام رضا(ع) که برای ما ایرانیان قبله آمال است چقدر می‌تواند در جوشش شعری و عاطفی و الهام‌بخشی به یک شاعر اثرگذار باشد؟
قطعاً این حضور تأثیرگذار و الهام‌بخش است. انسان وقتی در اماکن متبرکه قرار می‌گیرد و در مکان‌های نورانی با انسان‌های کامل و حضرات معصومین(ع) مرتبط می‌شود، معنویت و فضای نورانی آن اماکن در روح و جانش اثر می‌گذارد و این سبب می‌شود عاطفه انسانی او به جوشش دربیاید و این جوشش و الهام را با خلق اثر نشان دهد. درباره مضجع شریف و بارگاه نورانی امام رضا(ع) که ولی‌نعمت ما ایرانیان هستند نیز این مسئله صدق بیشتری دارد چنان‌که جوشش عاطفه و احساس به خوبی در حرم حضرت(ع) درک می‌شود.
به عنوان شاعری آیینی و کسی که در مدیحه‌سرایی درباره ائمه(ع) فعال هستید چقدر این جوشش را درک کرده و آن را به زبان شعر بیان کرده‌اید؟
در سال‌های مختلفی که به زیارت امام رضا(ع) مشرف شده‌ام، عاطفه، احساس و معنویتی را که در پرتو زیارت امام مهربانی‌ها از نزدیک لمس کرده‌ام، در قالب ابیات، دوبیتی، غزل و مثنوی ریخته و کوشیده‌ام از این طریق و با زبان شعر به محضر حضرت شمس‌الشموس(ع) عرض ارادت کنم؛ آن بارگاه نورانی و صحن و سرای زیبا و شوق‌انگیز و رواق‌ها در هر کسی به عنوان زائر تأثیر دارد و در من به عنوان شاعر، جوشش و الهام بسیار داشته که به زبان شعر آن را تجلی داده‌ام. بعضی وقت‌ها شاید در حرم اثری خلق نشود اما پس از بازگشت و وقتی به یاد آن حال و هوا و فضا می‌افتیم و فراق حرم سخت می‌شود، جوشش شعری رخ می‌دهد. بنابراین در سال‌های مختلف و تشرفاتی که به مشهد داشته‌ام برای امام رضا(ع) در حرم اشعاری گفته‌ام که جزو کارنامه شعری من محسوب می‌شود و امید است مورد قبول امام رئوف(ع) قرار گیرد.
با توجه به آنکه در روایات، چهارشنبه روزی است که در هفته در کنار سه امام دیگر به امام رضا(ع) اختصاص دارد، چقدر این فرصت را برای انس و الفت با حضرت(ع) مستعد و دارای ظرفیت می‌دانید؟
در روایات است چهارشنبه به امام رضا(ع) و چند معصوم(ع) دیگر تعلق دارد، از این رو این روز ظرفیتی ایجاد می‌کند که دست‌کم هفته‌ای یک بار به یاد بارگاه ملکوتی حضرت ثامن‌الحجج(ع) بیفتیم و از دور و نزدیک انس و الفت با حضرت(ع) و توسل به محضر ایشان را حفظ کنیم. مهم آنکه برای این ارتباط و زائرالرضا(ع) شدن دوری فاصله، حجاب و مانع نیست: «گرچه دوریم ولی از تو سخن می‌گوییم/ بعد منزل نبود در سفر روحانی».
وقتی کبوتر دل هوایی حرم باشد و به سمت آن پر بگیرد، دیگر راه‌ها و فاصله‌ها حجاب نخواهد بود و عشق امام رضا(ع) همه وجود فرد را دربرمی‌گیرد و در قالب‌های مختلف، این عشق و ارادت را تجلی می‌دهد؛ چنان‌که به‌ویژه در فضای مجازی بسیار می‌بینیم در روزهای چهارشنبه عاشقان و محبان امام(ع) دلنوشته، شعر، عکس و تصویری از حرم را با دیگران به اشتراک می‌گذارند که رنگ امام رضایی بیشتری به چهارشنبه‌های ما می‌دهد همان‌طور که در شب‌های جمعه این اتفاق برای کربلا و زیارت حضرت سیدالشهدا(ع) می‌افتد.
این انس و الفت و زیارت چه برکاتی دارد و چه آثاری را برای زائر به ارمغان می‌آورد و آیا فقط منحصر به چهارشنبه و زیارت از نزدیک است یا نه دامنه آن گسترده به همه اوقات و مکان‌هاست؟
چهارشنبه فقط روز زیارت حضرت ثامن‌الحجج(ع) نیست بلکه هر روز می‌توان ایشان را زیارت کرد و با امام مهربانی‌ها(ع) مأنوس شد، گاهی با یک سلام می‌توان از راه دل، زائر حضرت(ع) شد. زیارت حتماً منحصر به حضور فیزیکی در حرم نیست. البته زیارت حضوری ثوابی عظیم دارد اما وقتی مقدور نباشد همین که دل را راهی حرم کنیم ثواب و برکات زیارت را خواهیم برد.
این آثار و برکات فراوان است، چنان‌که رسول خدا(ص) فرمودند: «پاره تن من در خراسان دفن خواهد شد. هر انسان اندوهناکی او را زیارت کند، خدای عزوجل اندوه او را از بین خواهد برد و هر گناهکاری که به زیارت او بشتابد، خدا گناهانش را می‌آمرزد» و نیز از خود امام رضا(ع) است که فرمودند: «هر کس از دوستانم مرا زیارت کند در حالی که حقم را بشناسد، روز قیامت او را شفاعت خواهم کرد».
شعر و شاعری و مدح امام مهربانی‌ها(ع) با لسان شعر چقدر می‌تواند فرصت انس و ارتباط با امام مهربانی‌ها را برای ما ایجاد کند؟ اساساً زبان شعر چه ظرفیت‌هایی برای این انس دارد؟
ظرفیت شعر و شاعری مرتبط با امام رضا(ع) بسیار بالاتر از چیزی است که ما به آن پرداخته‌ایم؛ اغلب شعرهایی که برای حضرت ثامن‌الائمه(ع) سروده شده، شعرهای حرمی است، اشعاری درباره گنبد و گلدسته‌ها، صحن‌ها و رواق‌ها، آبنماها و سقاخانه، پنجره فولاد و کاشی‌کاری‌ها و نهایتاً دلتنگی‌های زائر در فراق از حرم، اما درباره علم امام رضا(ع) اثر چندانی در شعر نمی‌بینیم در حالی که ایشان مشهور به عالم آل‌محمد(ع) هستند؛ همچنین است درباره فقه و مناظرات امام رضا(ع) با سران ادیان، دیدگاه‌های سیاسی و مبارزات رضوی با دستگاه خلافت و فرقه‌های ضاله و نیز احادیث نقل شده از ایشان که کمتر سروده‌ای به آن‌ها پرداخته و در زبان شعر مخفی مانده است. در حالی که بیان این معارف و آموزه‌ها در لسان شعر است که بر معرفت مخاطب اضافه می‌کند به‌ویژه آنکه ما امام‌شناسی را از امام رضا(ع) یاد گرفته‌ایم. اما این بُعد مهم از حیات حضرت ثامن‌الحجج(ع) کمتر به شعر راه یافته که یک علت آن به این مسئله بازمی‌گردد که مطالعات شاعران درباره سیره و سبک زندگی ائمه(ع) اندک است.
چاره کار و رفع این نقیصه در سرودن درباره امام رضا(ع) چیست؟
ضرورت دارد کتاب‌هایی شامل منتخب سیره و سبک زندگی و ویژگی‌های امام رضا(ع) نوشته شود و در اختیار شاعران آیینی ما قرار بگیرد تا با مطالعه و الهام از آن، این معارف نیز در شعر وارد و به مخاطب عرضه شود.
علاوه بر این، خوب است نهادهای فرهنگی نیز برای پرداخت به این زوایا از سیره امام رضا(ع) در شعر، جشنواره‌هایی را برگزار کنند و فراخوان بدهند و شاعران را در این مسیر تشویق کنند چون اگر ابعاد معرفتی امام رضا(ع) با زبان گویای شعر بیان شود در معرفی حقیقت اسلام نه فقط در کشور بلکه در عرصه جهانی هم می‌تواند اثرگذار باشد.
کتاب‌های بسیاری درباره سیره و سبک زندگی امام رضا(ع) و معارف آن حضرت(ع) حتی در قالب رُمان نوشته شده است، در این میان شعر چه کارکردی می‌تواند داشته باشد؟
قطعاً وقتی کلامی با هنر آمیخته شود تأثیری دوچندان و چه بسا صدچندان می‌یابد. کلامی که به زبان شعر بیان می‌شود بر جان و دل مخاطب می‌نشیند و عاطفه‌ها را به جوشش درمی‌آورد و مبدأ حرکت به سمت معنویت می‌شود. زبان شعر در کشور ما که گویاترین زبان و مهم‌ترین هنر است قطعاً وقتی رنگ معارف رضوی به خود بگیرد، در معرفت‌افزایی و رشد فرهنگ عمومی و اعتلای معنوی جامعه نقشی مهم ایفا خواهد کرد. از این رو، شعر می‌تواند خدمات بی‌نظیری در توسعه و ترویج فرهنگ رضوی ارائه دهد.
امام رضا(ع) در حدیثی شریف می‌فرمایند: خداوند رحمت کند آن بنده‌ای را که امر ما را زنده کند، آیا شعر و شاعری و دست به قلم بردن در نوشتن از امام رضا(ع) می‌تواند به احیای امر آن حضرات(ع) کمک کند؟
بله؛ هر کس در راه امام رضا(ع) و نشر معارف و سیره آن حضرت(ع) قلم به دست می‌گیرد و مطلبی می‌نویسد و قدمی برای احیای مکتب امام رضا(ع) برمی‌دارد مشمول این حدیث است، همچنین است آن‌ها که به عشق حضرت رضا(ع) خیریه‌ای را راه‌اندازی کرده و به محرومان خدمت یا دل‌ها را با کلام، قلم و عملشان متوجه امام رضا(ع) می‌کنند.
و سخن پایانی در چهارشنبه‌های امام رضایی...
کلام را با عرض ارادت به حضرت(ع) با لسان شعر به پایان می‌برم:
«گل می‌کند بهار تو در باغ سینه‌ها
پر می‌شود ز باده تو آبگینه‌ها
نقاره می‌زنند به بامت فرشتگان
حتماً شفا گرفته دل و دست و سینه‌ها
در بارش تلاوت وحیانی لبت
از خاک عقل آمده بیرون دفینه‌ها
دیگر غریب نیستی ای آشناترین
تأیید می‌کند سخنم را قرینه‌ها
تجدید کن حکومت خود را به قلب‌ها
اینجا فراهم است برایت زمینه‌ها
اینجا تمام دشت پر از عطر و بوی توست
آغوش باز پنجره در آرزوی توست
هر سر که در خیال تو پرشور می‌شود
دریای بی‌کرانه‌ای از نور می‌شود
با شعله محبت تو سینه زمین
غرق تجلی است و شب طور می‌شود
با هر «وان یکاد» لبانِ فرشته‌ها
صد چشم‌زخم از حرمت دور می‌شود
فردا به موج خیز قیامت دل زلال
در ساحل نجات تو محشور می‌شود
فرصت نمی‌دهد که کسی چشم وا کند
از بس حریم قدس تو پرنور می‌شود
دستم نمی‌رسد به ضریحت ز ازدحام
پا تا به سر دلم به تو گوید ولی سلام».
قطعاً این حضور تأثیرگذار و الهام‌بخش است. انسان وقتی در اماکن متبرکه قرار می‌گیرد و در مکان‌های نورانی با انسان‌های کامل و حضرات معصومین(ع) مرتبط می‌شود، معنویت و فضای نورانی آن اماکن در روح و جانش اثر می‌گذارد و این سبب می‌شود عاطفه انسانی او به جوشش دربیاید و این جوشش و الهام را با خلق اثر نشان دهد. درباره مضجع شریف و بارگاه نورانی امام رضا(ع) که ولی‌نعمت ما ایرانیان هستند نیز این مسئله صدق بیشتری دارد چنان‌که جوشش عاطفه و احساس به خوبی در حرم حضرت(ع) درک می‌شود.
به عنوان شاعری آیینی و کسی که در مدیحه‌سرایی درباره ائمه(ع) فعال هستید چقدر این جوشش را درک کرده و آن را به زبان شعر بیان کرده‌اید؟
در سال‌های مختلفی که به زیارت امام رضا(ع) مشرف شده‌ام، عاطفه، احساس و معنویتی را که در پرتو زیارت امام مهربانی‌ها از نزدیک لمس کرده‌ام، در قالب ابیات، دوبیتی، غزل و مثنوی ریخته و کوشیده‌ام از این طریق و با زبان شعر به محضر حضرت شمس‌الشموس(ع) عرض ارادت کنم؛ آن بارگاه نورانی و صحن و سرای زیبا و شوق‌انگیز و رواق‌ها در هر کسی به عنوان زائر تأثیر دارد و در من به عنوان شاعر، جوشش و الهام بسیار داشته که به زبان شعر آن را تجلی داده‌ام. بعضی وقت‌ها شاید در حرم اثری خلق نشود اما پس از بازگشت و وقتی به یاد آن حال و هوا و فضا می‌افتیم و فراق حرم سخت می‌شود، جوشش شعری رخ می‌دهد. بنابراین در سال‌های مختلف و تشرفاتی که به مشهد داشته‌ام برای امام رضا(ع) در حرم اشعاری گفته‌ام که جزو کارنامه شعری من محسوب می‌شود و امید است مورد قبول امام رئوف(ع) قرار گیرد.
با توجه به آنکه در روایات، چهارشنبه روزی است که در هفته در کنار سه امام دیگر به امام رضا(ع) اختصاص دارد، چقدر این فرصت را برای انس و الفت با حضرت(ع) مستعد و دارای ظرفیت می‌دانید؟
در روایات است چهارشنبه به امام رضا(ع) و چند معصوم(ع) دیگر تعلق دارد، از این رو این روز ظرفیتی ایجاد می‌کند که دست‌کم هفته‌ای یک بار به یاد بارگاه ملکوتی حضرت ثامن‌الحجج(ع) بیفتیم و از دور و نزدیک انس و الفت با حضرت(ع) و توسل به محضر ایشان را حفظ کنیم. مهم آنکه برای این ارتباط و زائرالرضا(ع) شدن دوری فاصله، حجاب و مانع نیست: «گرچه دوریم ولی از تو سخن می‌گوییم/ بعد منزل نبود در سفر روحانی».
وقتی کبوتر دل هوایی حرم باشد و به سمت آن پر بگیرد، دیگر راه‌ها و فاصله‌ها حجاب نخواهد بود و عشق امام رضا(ع) همه وجود فرد را دربرمی‌گیرد و در قالب‌های مختلف، این عشق و ارادت را تجلی می‌دهد؛ چنان‌که به‌ویژه در فضای مجازی بسیار می‌بینیم در روزهای چهارشنبه عاشقان و محبان امام(ع) دلنوشته، شعر، عکس و تصویری از حرم را با دیگران به اشتراک می‌گذارند که رنگ امام رضایی بیشتری به چهارشنبه‌های ما می‌دهد همان‌طور که در شب‌های جمعه این اتفاق برای کربلا و زیارت حضرت سیدالشهدا(ع) می‌افتد.
این انس و الفت و زیارت چه برکاتی دارد و چه آثاری را برای زائر به ارمغان می‌آورد و آیا فقط منحصر به چهارشنبه و زیارت از نزدیک است یا نه دامنه آن گسترده به همه اوقات و مکان‌هاست؟
چهارشنبه فقط روز زیارت حضرت ثامن‌الحجج(ع) نیست بلکه هر روز می‌توان ایشان را زیارت کرد و با امام مهربانی‌ها(ع) مأنوس شد، گاهی با یک سلام می‌توان از راه دل، زائر حضرت(ع) شد. زیارت حتماً منحصر به حضور فیزیکی در حرم نیست. البته زیارت حضوری ثوابی عظیم دارد اما وقتی مقدور نباشد همین که دل را راهی حرم کنیم ثواب و برکات زیارت را خواهیم برد.
این آثار و برکات فراوان است، چنان‌که رسول خدا(ص) فرمودند: «پاره تن من در خراسان دفن خواهد شد. هر انسان اندوهناکی او را زیارت کند، خدای عزوجل اندوه او را از بین خواهد برد و هر گناهکاری که به زیارت او بشتابد، خدا گناهانش را می‌آمرزد» و نیز از خود امام رضا(ع) است که فرمودند: «هر کس از دوستانم مرا زیارت کند در حالی که حقم را بشناسد، روز قیامت او را شفاعت خواهم کرد».
شعر و شاعری و مدح امام مهربانی‌ها(ع) با لسان شعر چقدر می‌تواند فرصت انس و ارتباط با امام مهربانی‌ها را برای ما ایجاد کند؟ اساساً زبان شعر چه ظرفیت‌هایی برای این انس دارد؟
ظرفیت شعر و شاعری مرتبط با امام رضا(ع) بسیار بالاتر از چیزی است که ما به آن پرداخته‌ایم؛ اغلب شعرهایی که برای حضرت ثامن‌الائمه(ع) سروده شده، شعرهای حرمی است، اشعاری درباره گنبد و گلدسته‌ها، صحن‌ها و رواق‌ها، آبنماها و سقاخانه، پنجره فولاد و کاشی‌کاری‌ها و نهایتاً دلتنگی‌های زائر در فراق از حرم، اما درباره علم امام رضا(ع) اثر چندانی در شعر نمی‌بینیم در حالی که ایشان مشهور به عالم آل‌محمد(ع) هستند؛ همچنین است درباره فقه و مناظرات امام رضا(ع) با سران ادیان، دیدگاه‌های سیاسی و مبارزات رضوی با دستگاه خلافت و فرقه‌های ضاله و نیز احادیث نقل شده از ایشان که کمتر سروده‌ای به آن‌ها پرداخته و در زبان شعر مخفی مانده است. در حالی که بیان این معارف و آموزه‌ها در لسان شعر است که بر معرفت مخاطب اضافه می‌کند به‌ویژه آنکه ما امام‌شناسی را از امام رضا(ع) یاد گرفته‌ایم. اما این بُعد مهم از حیات حضرت ثامن‌الحجج(ع) کمتر به شعر راه یافته که یک علت آن به این مسئله بازمی‌گردد که مطالعات شاعران درباره سیره و سبک زندگی ائمه(ع) اندک است.
چاره کار و رفع این نقیصه در سرودن درباره امام رضا(ع) چیست؟
ضرورت دارد کتاب‌هایی شامل منتخب سیره و سبک زندگی و ویژگی‌های امام رضا(ع) نوشته شود و در اختیار شاعران آیینی ما قرار بگیرد تا با مطالعه و الهام از آن، این معارف نیز در شعر وارد و به مخاطب عرضه شود.
علاوه بر این، خوب است نهادهای فرهنگی نیز برای پرداخت به این زوایا از سیره امام رضا(ع) در شعر، جشنواره‌هایی را برگزار کنند و فراخوان بدهند و شاعران را در این مسیر تشویق کنند چون اگر ابعاد معرفتی امام رضا(ع) با زبان گویای شعر بیان شود در معرفی حقیقت اسلام نه فقط در کشور بلکه در عرصه جهانی هم می‌تواند اثرگذار باشد.
کتاب‌های بسیاری درباره سیره و سبک زندگی امام رضا(ع) و معارف آن حضرت(ع) حتی در قالب رُمان نوشته شده است، در این میان شعر چه کارکردی می‌تواند داشته باشد؟
قطعاً وقتی کلامی با هنر آمیخته شود تأثیری دوچندان و چه بسا صدچندان می‌یابد. کلامی که به زبان شعر بیان می‌شود بر جان و دل مخاطب می‌نشیند و عاطفه‌ها را به جوشش درمی‌آورد و مبدأ حرکت به سمت معنویت می‌شود. زبان شعر در کشور ما که گویاترین زبان و مهم‌ترین هنر است قطعاً وقتی رنگ معارف رضوی به خود بگیرد، در معرفت‌افزایی و رشد فرهنگ عمومی و اعتلای معنوی جامعه نقشی مهم ایفا خواهد کرد. از این رو، شعر می‌تواند خدمات بی‌نظیری در توسعه و ترویج فرهنگ رضوی ارائه دهد.
امام رضا(ع) در حدیثی شریف می‌فرمایند: خداوند رحمت کند آن بنده‌ای را که امر ما را زنده کند، آیا شعر و شاعری و دست به قلم بردن در نوشتن از امام رضا(ع) می‌تواند به احیای امر آن حضرات(ع) کمک کند؟
بله؛ هر کس در راه امام رضا(ع) و نشر معارف و سیره آن حضرت(ع) قلم به دست می‌گیرد و مطلبی می‌نویسد و قدمی برای احیای مکتب امام رضا(ع) برمی‌دارد مشمول این حدیث است، همچنین است آن‌ها که به عشق حضرت رضا(ع) خیریه‌ای را راه‌اندازی کرده و به محرومان خدمت یا دل‌ها را با کلام، قلم و عملشان متوجه امام رضا(ع) می‌کنند.
و سخن پایانی در چهارشنبه‌های امام رضایی...
کلام را با عرض ارادت به حضرت(ع) با لسان شعر به پایان می‌برم:
«گل می‌کند بهار تو در باغ سینه‌ها
پر می‌شود ز باده تو آبگینه‌ها
نقاره می‌زنند به بامت فرشتگان
حتماً شفا گرفته دل و دست و سینه‌ها
در بارش تلاوت وحیانی لبت
از خاک عقل آمده بیرون دفینه‌ها
دیگر غریب نیستی ای آشناترین
تأیید می‌کند سخنم را قرینه‌ها
تجدید کن حکومت خود را به قلب‌ها
اینجا فراهم است برایت زمینه‌ها
اینجا تمام دشت پر از عطر و بوی توست
آغوش باز پنجره در آرزوی توست
هر سر که در خیال تو پرشور می‌شود
دریای بی‌کرانه‌ای از نور می‌شود
با شعله محبت تو سینه زمین
غرق تجلی است و شب طور می‌شود
با هر «وان یکاد» لبانِ فرشته‌ها
صد چشم‌زخم از حرمت دور می‌شود
فردا به موج خیز قیامت دل زلال
در ساحل نجات تو محشور می‌شود
فرصت نمی‌دهد که کسی چشم وا کند
از بس حریم قدس تو پرنور می‌شود
دستم نمی‌رسد به ضریحت ز ازدحام
پا تا به سر دلم به تو گوید ولی سلام».