علاوه بر سلوک فردی و رفتار اساتید و نیز دروس اخلاق و نکات اخلاقی تبیین شده در دروس حوزه، کتاب‌های اخلاقی، به‌ویژه کتب آداب تعلیم و تعلم، نقش مهمی در شکل‌گیری اخلاق علمی در حوزه‌های علمیه داشته‌اند .ازجمله مهم‌ترین کتاب‌های نگاشته‌شده در این زمینه «آداب المتعلمین» نوشته شیخ طوسی و «منیة المرید» به قلم شهید ثانی است که در طول تاریخ به عنوان متون مرجع اخلاقی دانشوران شیعه مورد استفاده بوده و به تناوب در چارچوب دروس حوزه علمیه قرار گرفته‌اند .به مناسبت روز معلم نگاهی داریم به یکی از این کتاب‌ها و گوشه‌هایی از آداب استاد و شاگردی را مرور خواهیم کرد.

همه چیز درباره آداب علم‌آموزی 
شهید ثانی ابتدا كتاب مفصلی در اخلاق با نام «منارالقاصدين فی اسرار معالم‌ الدين» می‌نویسد که متأسفانه در تاریخ باقی نمانده است. اما کمی بعد، بخشی از آن را در باب آداب علم‌آموزی جدا می‌کند و نامش را «منیة المرید» می‌گذارد؛ «آرزوی شاگرد». شیخ شهید شیعه در این کتاب به موضوعاتی مانند ارزش علم، علوم اسلامی و مراتب آن‌ها، تکالیف شاگرد و استاد، آداب مفتی و مستفی، آداب مناظره، مباحثه، کتابت و سایر مسائل موردنیاز در مسیر تعلیم علم و علم‌آموزی پرداخته است. همچنین در نگارش و تألیف کتاب از آیات، روایات و اقوال علما در هر بابی استفاده شده است .آداب معلم و متعلم در سه بخش نوشته شده است؛ آداب مشترک، آداب مختص به معلم و آداب مختص به متعلم. آداب مشترک معلم و متعلم نیز در دو بخش بیان شده؛ آداب عمومی آن‌ها و آداب آن دو در مجلس درس. به این ترتیب مداومت و استمرار در علم، خودداری از مراء و جدال و ستیزه‌جویی در بحث، پرهیز از مانع شرم و حیا در علم، انعطاف و تسلیم در برابر حق و رجوع در صورت اشتباه، تأمل در تدریس و سؤالات و پرهیز از شتاب‌زدگی، تلاش برای فهم عمیق و آمادگی پیش از درس و آراستگی ظاهر و نظافت، ازجمله مهم‌ترین آداب و وظایف مشترک معلم و شاگرد است.

شرط اول اخلاص است
اما اخلاص، مهم‌ترین شرط تعلیم و تعلم است: «اخلاص نیت برای الله تعالی اولین واجب است، چرا که مدار اعمال بر نیات است...». نگارنده پس از این پیش‌شرط به تعریف علم پرداخته: «بعد از برطرف کردن تمام رذائل، اعتماد و توکل بر خدا کند که کثرت علم به کثرت تعلیم و تعلم نیست، بلکه نوری است که خداوند در قلب کسی که اراده هدایت کند، قرار می‌دهد. به خلق خدا و اسباب تکیه نکند و بداند که روزی‌اش تضمین شده...». حسن خلق و تواضع با مردم و عفت نفس داشته باشد. برای صیانت علم بر اهل ملوک و اهل دنیا وارد نشود. آن‌ که این راه را نرفت، به مقصد نرسید و اگر رسید، حالش حال عفیف نباشد. محافظت کند بر قیام به شعائر اسلام، مانند اقامه نماز در مسجد و انشای سلام و امر به معروف و نهی از منکر. به امور جائز اکتفا نکند و احسن امور را انجام دهد.

معلم، پدر معنوی تو است 
شاگرد بايد استاد را به عنوان پدر معنوی خود تلقی كند. بنابراين علاوه بر رعايت ادب در حق او، بايد در ادای حق پدری و وفای به حقوق تربيت استاد بکوشد .استاد را بايد به عنوان طبیب جان و روان برشمارد، با ديده تكريم و احترام به استادش بنگرد و از عيوب او چشم بپوشد؛ چراکه تنها با چنين ديدگاهی می‌تواند به بهره‌گيری از استاد و نفوذ و ثبات بيان و گفتار او در ذهنش كمک کند. شاگرد فزون‌تر از مقداری كه مأمور به تواضع و فروتنی نسبت به علما و دانشمندان و ديگر اصناف مردم است باید در برابر استادش متواضع و فروتن باشد .شاگرد بكوشد پيش از حضور استاد در جلسه حاضر شود و خود را به چنين پيشتازی عادت دهد تا حضور او در درس به تأخير نيفتد و ناگزير نشود پس از حضور استاد در جلسه حاضر شود. سپاسگزاری از ارشاد و هشدار‌های استاد، تحمل تندی‌های احتمالی، عدم ایجاد مزاحمت برای استراحت او، نشستن با نزاکت و ادب در محضر استاد و مراقبت از حالات و رفتار و گفتار، پیشی نگرفتن شاگرد به پاسخ پرسش‌ها، تمرکز حواس و استماع دقیق سخنان، شهامت اعتراف به درک نکردن مطالب استاد، پرهیز از بدگویی استاد و دفع اتهام‌های ناروا از ساحتش، پوشش عیب‌های استاد و اظهار مناقب و خوبی‌های او از جمله سایر وظایف شاگرد دربرابر استاد و حقوق معلم بر متعلم است.

معلمی هم آداب دارد 
معلم نسبت به خودش باید مسائلی را مراعات کند، از جمله اینکه صلاحیت و شایستگی تعلیم در تمام مظاهر وجود و رفتارش نمایان باشد، حیثیات و شئون علم را رعایت کند، از تعلیم علم دریغ نورزد و در بذل و انفاق علم بکوشد، گفتارش را با عمل تأیید کند، حتی اگر به‌واسطه عذری توصیه خودش را به‌خاطر امر مهم‌تری انجام نمی‌دهد، عذرش را به دیگران اعلام کند. در اظهار حق و مقابله با بدعت‌ها شهامت داشته باشد، به مردم و اموال آن‌ها طمع نداشته باشد و... .
رابطه استاد با شاگردان نیز باید به‌درستی تنظیم شود: ایجاد خلوص نیت در شاگردان و دلبستگی به دانش، مواسات و دلسوزی به آنان، استفاده از روش‌های مناسب تشویق و تنبیه، فروتنی و نرمش با شاگردان و نداشتن تکبر دربرابر آن‌ها، برخورد با گشاده‌رویی، پرسش از احوال شاگردان، پیگیری غیبت و تلاش برای رفع گرفتاری آن‌ها و عیادت هنگام بیماری، آشنایی با نام و نسب و اقوام و مشخصات شاگردان، بیان مطالب به فراخور استعداد آن‌ها، رعایت ترتیب منطقی علوم و دروس، آزمایش هوش و استعداد شاگردان با درخواست اعاده درس از آن‌ها، ایجاد پرسش برای برانگیختن آن‌ها به فهم بیشتر، احترام به شخصیت شاگرد و اعتراف به اهمیت افکار او، عدم تقبیح سایر علومی که در آن تخصص ندارد و ... .

به همان صورتی که در نماز مستحب است 
و در نهایت، برخی از آداب و وظایف ویژه معلم هنگام تدریس چنین است: با آرامش، وقار، فروتنی، نرمی و سر به زیر در جلسه درس بنشیند، دو زانو و به همان صورتی که در نماز مستحب است، اما پشت به قبله جلوس کند تا شاگردانش رو به قبله باشند، جایی بنشیند که همه شاگردان را ببیند و همه شاگردان او را ببینند، به شاگردان نگاه کند و نگاهش را عادلانه بین آن‌ها تقسیم کند. شاگردان عالم‌تر یا بزرگ‌تر را تجلیل کند و نسبت به شاگرد تازه‌وارد گشاده‌رویی بیشتری داشته باشد.
معلم باید هر سؤالی ولو سخیف را با رفق و مدارا پاسخ گوید، در مسائلی که به آن‌ها احاطه ندارد، عذرش را بگوید و اگر متوجه بیان اشتباه خود شد، به‌سرعت اعلام کند، درس را با نصایح اخلاقی و دعا پایان دهد تا موجب خضوع و انعطاف شود و خشکی درس و بحث سبب قساوت قلب نشود و در پایان هم قدری درنگ کند تا اگر پرسشی برای کسی مانده بتواند در میان بگذارد.

خبرنگار: محمد ولیان پور