اما در صحیفه سجادیه برای ماه مبارک رمضان که آن هم ماهی از ماه‌های خداست، به‌طور جداگانه دعای چهل و چهارم و وقتی ماه مبارک به پایان می‌رسد دعای چهل و پنجم در وداع این ماه انشا شده است که نشان از اهمیت این ماه در نگاه خداوند و ولی بزرگوار او دارد. دعایی که در حقیقت نقشه راهی است برای مؤمنان تا بتوانند از ظرفیت‌های بی‌پایان ماه مبارک رمضان به شایستگی استفاده کنند.
در آستانه ماه مبارک رمضان و برای بررسی این دعای پربار با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا اعوانی، صحیفه‌پژوه و پژوهشگر دینی به گفت‌وگو پرداختیم.

از خدا بخواهیم
حجت‌الاسلام اعوانی در ابتدا با بیان اینکه امام سجاد(ع) در دعای چهل و چهارم صحیفه، برخی نکات را مقدمه‌ای برای بیان مسائلی مهم برشمرده است، می‌گوید: امیرالمؤمنین(ع) در خطبه113 نهج‌البلاغه فرمود: «آنچه را خداوند بر شما واجب کرده، جزو خواسته‌های خود قرار دهيد و از او بخواهيد برای ادای حقوقی که از شما خواسته است ياريتان کند». از خدا بخواهیم ما را موفق به انجام واجباتی مانند نماز، روزه، حج، جهاد و زكات و امثال آن كه هر يک دارای مصالح مهمی است، کند. با توجه به اینکه خدای متعال در آیه183 سوره بقره فرموده «کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون» حضرت از خدای رحمان طلب می‌کند توفیقی برای درک روزه عطا کند و برای مقدمه و جلب رضایت خدای متعال هم حرف‌هایی را بیان می‌کند. او به روایتی از امام صادق(ع) نیز اشاره کرده و توضیح می‌دهد: حضرت می‌فرماید «خدای عزوجل حاجت تو را می‏داند و آنچه می‏خواهی را هم می‏داند، ولی دوست دارد هر حاجتی برای او شرح داده شود». امام سجاد(ع) هم برای اینکه از خدا روزه این ماه را مطالبه کند، جملاتی را مقدمه قرار داده و خواسته خود را بسط و نشر می‌دهد تا به وسیله این مقدمه، نظر پروردگار را جلب و سپس درخواست خود را مسئلت کند. مرحوم کلینی در کتاب دعا اصول کافی در باب الصلاه، روایتی از امام صادق(ع) آورده که ایشان فرمود: «اگر کسی به درگاه خدای عزوجل حاجتی دارد، باید با صلوات بر محمد و آلش(ع) شروع کند، سپس حاجت خود را بخواهد و در آخر هم به صلوات بر محمد و آل‌محمد(ع) پایان دهد، زیرا خدای عزوجل کریم‌‏تر از آن است که دو طرف دعا را بپذیرد و وسط دعا را واگذارد». به همین دلیل مطلوب است بنده‌ها نسبت به خدای خود، معرفت داشته باشند.

ستایش خداوند برای درک ماه رمضان
این صحیفه‌پژوه در توضیح به این پرسش که چطور این معرفت را ابراز کنیم، بیان می‌کند: امام سجاد(ع) با یک جمله که در ابتدای دعای چهل و چهارم آورده، تمام مدح‌ها و ثناها را در قالب جملاتی خلاصه کرده است. دعا را با حمد خدا آغاز کرده و می‌گوید: «الحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِحَمْدِهِ، وَ جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ لِنَكُونَ لِإِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاكِرِين، وَ لِيَجْزِيَنَا عَلَی ذَلِكَ جَزَاءَ الْمحْسِنِين» یعنی تمام ستایش‌ها در سراسر هستی، ویژه خداست که ما را به سپاسگزاری‌اش هدایت فرمود و ما را درخور سپاس قرار داد، برای اینکه از شکرگزاران احسانش شویم تا در برابر این سپاس و شکر، پاداش نیکوکاران را به ما عطا کند. حمد خدا مقدمه‌ای است برای اینکه در ادامه، روزه این ماه را از خدا تقاضا کند. ولیِ خدا در ادامه دوباره خدا را حمد کرده و می‌گوید: خدا را سپاس که دینش را به ما هبه کرد و ما را به آیینش اختصاص داد و در راه‌های احسانش وارد کرد تا در آن‌ها به لطف و احسانش به سوی خوشنودی‌اش حرکت کنیم. حمدی که از ما بپذیرد و به سبب آن از ما راضی شود.
حجت‌الاسلام اعوانی یادآور می‌شود: در ادامه این دعا امام سجاد(ع) بیان می‌کند: «خدا را سپاس که ازجمله آن راه‌ها، ماه خود، ماه رمضان را قرار داد. ماه روزه و ماه اسلام، ماه پاک‌کننده، ماه آزمایش، ماه قیام به عبادت و ماهی که قرآن را در آن نازل کرد که سراسر برای مردم هدایت است و نشانه‌هایی روشن از هدایت و جداکننده بین حق و باطل». ماه مبارک رمضان، ماهی است که خدا اراده کرده بندگانش را در مسیر احسان خود قرار دهد. یعنی اگر شخصی عمداً و بدون عذر، خود را از ماه مبارک رمضان محروم کند، خودش را از احسان پروردگار متعال محروم کرده است.

رمضان، ماه ریزش گناهان و رویش نعمت‌ها
این پژوهشگر دینی تصریح می‌کند: ولی بزرگوار خدا این ماه را ماه روزه بیان کرده و فرموده است: «حمد و سپاس خداوندی را كه يكی از آن راه‌ها كه در برابر ما گشوده، ماه خود یعنی ماه رمضان است، ماه صيام و ماه اسلام». ماه مبارک رمضان در توصیف ولی خدا «وَ شَهْرَ الطَّهُورِ وَ شَهْرَ التَّمْحِيصِ وَ شَهْرَ الْقِيَامِ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ وَ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَ الْفُرْقَان» ماه پاكيزگی از آلودگی‏ها، ماه رهايی از گناهان، ماه نماز، ماهی كه در آن قرآن نازل شده، قرآنی كه راهنمای مردم بوده و نشانه آشكار هدايت است و تميزدهنده حق از باطل. در دعای چهل و سوم صحیفه سجادیه داریم «وَ طَهَارَةٍ لا تُدَنِّسُهَا الآْثَام» یعنی از خدا چنان طهارتی را مسئلت می‌کنیم که گناهان نتوانند آن طهارت را آلوده کنند. گناه، طهارت درون و پاکی ما را آلوده می‌کند و جمله دلت پاک باشد و هر کار خواستی انجام بده، با این عبارات همخوانی ندارد. گناهان انسان به حرمت این ماه که ماه نزول قرآن است، ریخته می‌شود.
استاد اعوانی به فراز دیگری از این دعا اشاره کرده و می‌گوید: در این دعا می‌خوانیم «فَأَبَانَ فَضِيلَتَهُ عَلَی سَائِرِ الشُّهُورِ بِمَا جَعَلَ لَهُ مِنَ الْحُرُمَاتِ الْمَوْفُورَةِ وَ الْفَضَائِلِ الْمَشْهُورَةِ فَحَرَّمَ فِيهِ مَا أَحَلَّ فِي غَيْرِهِ إِعْظَاما» یعنی به حرمت بی‏شمار و فضيلت بسياری كه بدين ماه ارزانی داشت، برتری آن را بر ديگر ماه‌ها آشكار ساخت. برای بزرگداشت آن، هر چيز را كه در ديگر ماه‌ها حلال داشته بود، در اين ماه حرام كرد. نزول قرآن در این ماه سبب شد خداوند برتری این ماه را بر سایر ماه‌های دیگر آشکار کند. امام سجاد(ع) نیز همه را به اهمیت انس با قرآن در این ماه توجه می‌دهد.

توفیق طاعت خدا در ضیافت الهی
ایشان عنوان می‌کند: امام سجاد(ع) به شب قدر نیز توجه بسیاری دارد. همچنان که امام صادق(ع) در اهمیت این شب فرموده با مخالفان ما با سوره قدر محاجه و استدلال كنيد. وقتی قرآن می‌فرمايد در آن شب، فرشتگان و روح كه اعظم فرشته‌هاست، فرود می‌آيند، از مخالفان بپرسيد آن‌ها نزد چه كسی و برای چه فرود می‌آيند؟ امام سجاد(ع) نیز می‌فرماید: «وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَ إِجْلاَلَ حُرْمَتِهِ وَ التَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِيه» شناخت فضيلت اين ماه و بزرگداشت حرمت آن و پرهيز از هر چه در اين ماه، ما را از آن منع كرده‏ای را به ما الهام كن. ما را به روزه داشتن ياری ده، آن سان كه اعضای بدن خويش را از معاصی تو بازداريم و در آنچه سبب خشنودی توست به كار داريم، تا به هيچ سخن بيهوده گوش نسپاريم و به هيچ لهو و بازيچه ننگريم‏.
حجت‌الاسلام اعوانی در فرصت محدود، شرح دعا را خلاصه کرده و می‌‎گوید: در بند آخر این دعا از خداوند کمک انجام طاعت می‌خواهیم و می‌گوییم «شب و روزش را به طاعات ما آراسته گردان. ما را ياری ده كه روزهايش را روزه بداريم و شب‌هايش را به نماز، تضرع‏، خشوع و مذلت در پيشگاه تو به سحر رسانيم تا مباد كه روزهايش به غفلت ما شهادت دهند و شب‌هايش به سهل‌انگاری ما». امام سجاد(ع) فضای این ماه را تمرینی برای ما بندگان دانسته که در سایر ماه‌ها و حتی تا پایان عمر از ظرفیت این ماه بهره‌مند شوند. در پایان نیز از خداوند تقاضای بهشت کرده و با صلوات ویژه بر پیغمبر(ص) و خاندان پاکش این دعا را به امید اجابت به پایان می‌رساند و از خدای متعال در ذیل توسل به محمد و آل محمد(ع) و شفیع قرار دادن آن حضرت، می‌خواهد شناخت برتری، فضیلت، شکوه و عظمت این ماه را به همگان الهام کند.

خبرنگار: مریم احمدی شیروان