​​​​​​​پدرها و مادرها برای اثبات باهوش بودن کودکانشان به هر راهی متوسل می‌شوند؛ از همان روزهای نخست تولد، از نوع نگاه او به اطراف، لبخند زدن و واکنش‌هایش به دیگران می‌خواهند ثابت کنند فرزندشان یک سر و گردن از دیگران بالاتر است. این تلاش بعدها با رشد توانایی‌های فیزیکی و ادراکی کودک، برای اثبات ادعایشان نمود دیگری به خود می‌گیرد؛ از اصرار برای خواندن اشعار فلان شاعر در جمع‌های خودمانی گرفته تا نشان دادن نقاشی او به دیگران و... همگی گام‌هایی است برای باوراندن برتری ذهنی کودک آن‌ها نسبت به کودکان دیگر. درخواست برای «جهش تحصیلی» فرصت دیگری است که این‌بار با مشارکت نهاد خانواده و رسمی‌ترین نهاد آموزشی یعنی آموزش و پرورش شکل می‌گیرد؛ توافقی رسمی و قانونی که بارزترین نشانه آن را می‌توان در حضور چهار نوجوان 13ساله در میان داوطلبان کنکور 1402 دید.
همه این تلاش‌ها در حالی صورت می‌گیرد که امروزه ساختار قانونی جهش تحصیلی که نسخه آن از سوی شورای عالی آموزش و پرورش پیچیده شده، مورد تردید کارشناسان آموزشی و حتی خود مسئولان این وزارتخانه است. 

موافقان و مخالفان چه می‌گویند؟ 
مژگان آژیده، معاون ارزیابی فرایندهای آموزش و یادگیری معاونت آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش در این خصوص به ما می‌گوید: جهش تحصیلی نوعی مداخله آموزشی است که براساس آن، دانش‌آموزان باهوش یا سرآمد (با توجه به تعریف تخصصی) می‌توانند دوره‌ها و برنامه‌های درسی آموزشی را در مدت زمان کوتاه‌تر و به طور فشرده –گذراندن دو یا چند پایه تحصیلی در یک سال- در سن پایین‌تر طی کنند و متولی این موضوع در وزارت آموزش و پرورش سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور است که با هدف رعایت عدالت آموزشی و لحاظ کردن تفاوت‌های فردی هر ساله دستورالعمل جهش تحصیلی را تدوین و به استان‌ها ارسال می‌کند تا با ارائه نکات سیاست‌گذاری و اجرایی، دانش‌آموزانی که در مقایسه با همسالان خود در پایه مدنظر، از بهره هوشی بالاتر و به نوعی از توانایی شناختی برتری برخوردارند، با طی فرایند پیش‌بینی شده از جهش تحصیلی استفاده کنند.  
آژیده می‌افزاید: جهش تحصیلی شامل جهش تحصیلی متعارف و غیرمتعارف است که براساس ماده 18 آیین‌نامه ارزشیابی تحصیلی- تربیتی دانش‌آموزان در دوره ابتدایی (ارزشیابی کیفی – توصیفی) قبول‌شدگان ساعی و برجسته پایه‌های دوم، سوم و چهارم ابتدایی، با رعایت شرایط و تقاضای کتبی ولی خود و پس از آن، تأیید شورای مدرسه، می‌توانند از جهش تحصیلی متعارف استفاده کنند که در صورت شرکت در آزمون هوش عملی و کسب نمره لازم و پس از آن، با شرکت در ارزشیابی شهریور و کسب سطح عملکرد خیلی خوب در همه درس‌ها، می‌توانند به پایه بالاتر ارتقا یابند.
معاون ارزیابی فرایندهای آموزش و یادگیری معاونت آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش ادامه می‌دهد: جهش تحصیلی غیرمتعارف شامل دانش‌آموزانی می‌شود که می‌خواهند برای بار دوم از جهش تحصیلی استفاده کنند که پرونده این دانش‌آموزان علاوه بر طی مراحل جهش تحصیلی متعارف، حتماً باید در کمیسیون خاص منطقه و پس از آن در کمیسیون خاص استان بررسی شود تا در مورد این دانش‌آموزان تصمیم‌گیری نهایی صورت گیرد. 
وی ادامه می‌دهد: یکی دیگر از انواع جهش تحصیلی غیرمتعارف شامل دانش‌آموزان پایه اول به سوم می‌شود، به‌طوری که در این روش نیز پرونده دانش‌آموز پس از گذر از مرحله شورای مدرسه، در کمیسیون خاص منطقه مورد بررسی دقیق قرار می‌گیرد و آزمون هوش از دانش‌آموز گرفته می‌شود که وی در صورت رأی مثبت کمیسیون، در ارزشیابی دروس پایه دوم در شهریور شرکت و پس از کسب موفقیت، از پایه اول به پایه سوم جهش تحصیلی می‌کند. 
نوع دیگر جهش تحصیلی غیرمتعارف، جهش تحصیلی چند پایه است که دانش‌آموز به طور همزمان در چند پایه - مثلاً از پایه اول به پایه چهارم یا پنجم - جهش می‌کند. پرونده این دانش‌آموزان علاوه بر لایه مدرسه، کمیسیون منطقه و کمیسیون استان به وزارت آموزش و پرورش و دفتر آموزش دبستانی نیز ارسال می‌شود و پس از بررسی همه مستندات، در نامه‌ای به کمیسیون خاص وزارتخانه که در شورای عالی آموزش و پرورش مستقر است ارسال می‌شود تا در این کمیسیون پرونده دانش‌آموز دوباره از سوی کارشناسان حوزه‌های مختلف مورد بررسی قرار گیرد و پس از ارسال به سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور و انجام آزمون هوش عملی از دانش‌آموز، نتیجه نهایی بار دیگر در کمیسیون خاص ستاد بررسی و نتیجه به دفتر دبستانی برای ارسال به استان مورد نظر و ادامه فرایند در استان ارجاع می‌شود. 

موضوعی پرچالش در نظام تعلیم و تربیت
آژیده با اشاره به اینکه جهش تحصیلی یکی از موضوعات پرچالش در نظام تعلیم و تربیت است که موافقان و مخالفان متعددی دارد، می‌گوید: مخالفان جهش تحصیلی براین باورند هر چند دانش‌آموز ابزار ذهنی لازم برای یادگیری را داشته باشد، اما کودک برای یادگیری پیش از زمان مناسب آموزشی، زیر فشار قرار می‌گیرد؛ چراکه فرایند یادگیری که طی 9 ماه برای دانش‌آموزان پیش‌بینی شده، برای این دانش‌آموزان در کمتر از سه ماه و آن هم به صورت سطحی اتفاق می‌افتد، در حالی که یکی از اهداف مهم آموزش در دوره دبستان، یادگیری اکتشافی و آن هم در زمان مناسب است.  وی ادامه می‌دهد: همچنین برخی کارشناسان بر این باورند در دوره دبستان ابعاد مختلف شخصیت کودک باید پرورش یابد و نباید کودکان‌ را با این اقدام به بزرگسالی پرتاب کرد؛ به اعتقاد این کارشناسان بهتر است برای این‌گونه دانش‌آموزان، غنی‌سازی برنامه‌ها انجام شود. اما وقتی جهش رخ می‌دهد آن‌ها از همسالانشان جدا شده و بدون گذراندن مراحل رشد اجتماعی و عاطفی که در تعامل با همسالانشان اتفاق می‌افتد، از شخصیت ارگانیسم خود به شخصیتی دورتر پرتاب می‌شوند. به‌خصوص در جهش‌های چند پایه، با توجه به اینکه در سن پایین‌تر از حد معمول وارد دانشگاه می‌شوند به دلیل تفاوت جسمی و ظاهری که با سایر همکلاسی‌های خود دارند، ممکن است دچار آسیب روحی و منزوی شوند و یا بر عکس به دلیل توجه فراوان اطرافیان به‌ویژه بزرگسالان غرور بیش از حد و اعتماد به نفس کاذب پیدا کنند، به همین دلیل جهش تحصیلی می‌تواند تهدیدی برای آسیب به رشد شخصیت آن‌ها باشد. همچنین ممکن است دانش‌آموزی در تعدادی و نه همه درس‌ها استعداد خوبی داشته باشد. اما وقتی در فرایند جهش قرار می‌گیرد جهش تحصیلی در همه درس‌ها اتفاق می‌افتد. بنابراین در این شرایط، دانش‌آموز برای یادگیری برخی درس‌ها نیازمند صرف زمان بیشتری است که در این صورت برای شرکت در ارزشیابی و کسب سطح عملکرد خیلی خوب، تحت فشار روانی و ذهنی قرار می‌گیرد و این آسیبی است که برخی از این دانش‌آموزان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. 

کم‌هزینه‌ترین روش مداخله آموزشی است 
این مسئول با اشاره به نظر موافقان جهش تحصیلی نیز می‌گوید: این گروه براین باورند کودکان دارای بهره هوشی بالا تحمل حضور در کلاس‌های عادی را ندارند، چرا که آن‌ها قدرت یادگیری بالایی دارند اما معلم باید در سطح دانش‌آموزان عادی فرایند آموزش را طی کند که ممکن است این دانش‌آموزان برای معلم در فرایند آموزش اختلال ایجاد کنند و موقعیتی که در آن قرار دارند را نپذیرند که این شرایط هم برای دانش‌آموزان باهوش و هم برای دیگر دانش‌آموزان کلاس آسیب‌هایی را به همراه دارد، به همین دلیل موافقان جهش تحصیلی روی آن تأکید دارند.  آژیده همچنین ادامه می‌دهد: موافقان جهش تحصیلی بر این باورند دانش‌آموزان باهوش از سازگاری عاطفی و اجتماعی بالاتری در مقایسه با همسالان خود برخوردارند، ضمن آنکه جهش تحصیلی کم‌هزینه‌ترین روش مداخله آموزشی برای رفع نیازهای تحصیلی این کودکان است زیرا جداسازی این کودکان از همسالان آن‌ها در مقایسه با جهش تحصیلی بسیار پرهزینه است.  با این حال به اعتقاد معاون ارزیابی فرایندهای آموزش و یادگیری معاونت آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش با وجود اظهار نظر موافقان و مخالفان جهش تحصیلی که به نکات قابل تأملی اشاره کرده‌اند، دانش‌آموزان باید در جامعه‌ای کوچک به نام مدرسه ورود پیدا کنند تا در تعامل با دیگر همسالان خود جامعه‌پذیری را بیاموزند، چرا که در برخی کلاس‌ها علاوه بر دانش‌آموزان عادی، دانش‌آموزانی با هوشبهر مرزی -هوش نزدیک به نرمال- حضور دارند که می‌توانند در کلاس‌های درس عادی و با مداخلات به‌موقع معلم آموزش‌های لازم را کسب کنند. از همین رو، در خصوص دانش‌آموزانی هم که با انحراف‌های مشخص، دارای هوشبهر بالاتر از نرمال هستند، باید با انجام مداخلات به‌موقع، به غنی‌سازی آموزشی آن‌ها پرداخت و به جای کاهش طول آموزش این دانش‌آموزان، به رشد عرضی تعلیم و تربیت آن‌ها توجه کرد. بنابراین دانش‌آموزی که می‌تواند جهش یک پایه انجام دهد، بهتر است در کنار دیگر دانش‌آموزان درس بخواند و عرف‌ها، ارزش‌ها، مهارت‌های مختلف ارتباطی، زندگی و سایر مهارت‌ها را در کنار همسالان خود بیاموزد تا هنگامی که وارد جامعه می‌شود، با توجه به فرهنگ و هویت و شخصیت دریافتی در مدرسه، قدرت تعامل مناسب با دیگر افراد جامعه را داشته باشد زیرا در جامعه افرادی نیازمند کمک هستند و دانش‌آموزان باهوش باید در مدرسه یاد بگیرند به دیگران کمک کنند و نباید خود را منفک از دیگران بدانند. فراتر از همه این موارد، براساس اسناد فرادستی و طبق سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، مدرسه باید شرایط تربیت تمام‌ساحتی را برای همه دانش‌آموزان فراهم کند تا آن‌ها بتوانند محیط واقعی جامعه را در مدلی کوچک‌تر به نام مدرسه و کلاس تجربه کنند و در این صورت است که می‌توانیم مراتبی از حیات طیبه را در دانش‌آموزانمان نهادینه سازیم و با ایجاد مدرسه صالح، شهروند صالح پرورش دهیم که علاوه بر هویت‌پذیری، بر اساس اصول روان‌شناختی و جامعه‌شناختی نیز تربیت شده باشد. 

خبرنگار: اعظم طیرانی