در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام ابراهیم انصاری بحرینی، مفسر قرآن کریم و دین‌پژوه، به اجمال این دعا و مضامین عالیه آن را مورد بررسی قرار دادیم. او معتقد است مضمون اصلی این صلوات عظیم‌القدر بیان جایگاه اهل بیت(ع) و تأکید بر ولایت ایشان است و خواننده این عبارت‌ها، از خداوند بزرگ می‌خواهد درود خویش را بر حضرت محمد(ص) و خاندان پاک او نازل کند.

صلوات شعبانیه تبیین جامعه کبیره است
حجت‌الاسلام انصاری بحرینی در ابتدا با اشاره به حدیثی از پیامبر اعظم(ص) می‌گوید: پیامبر(ص) فرموده است رجب ماه خداست، شعبان ماه من و رمضان ماه امت من است. به بیانی دیگر بین سه ماه رجب، شعبان و رمضان پیوندی محکم و ظریف وجود دارد و هر کدام زمینه‌ای برای ماه بعد است. در حقیقت رجب ماه ولایت، شعبان ماه نبوت و رمضان ماه ضیافت الهی است. او اضافه می‌کند: یکی از اعمالی که در این ماه پُربرکت به آن سفارش شده، فرستادن درود و سلام و صلوات بر خاتم پیغمبران(ص) و اهل بیت(ع) ایشان است. مرحوم شیخ عباس قمی در مفاتیح‌الجنان صلوات معروفی از امام زین‌العابدین(ع) نقل کرده است که شیخ طوسی(ره) در مصباح ‌المتهجد، سید بن طاووس(ره) در اقبال الاعمال و مرحوم علامه مجلسی در زادالمعاد نیز به آن اشاره کرده‌اند. صلواتی که آمده است امام سجاد(ع) هر روز پس از اذان ظهر و شب نیمه شعبان آن را می‌خواند و به شیعیان خود نیز سفارش می‌کرد آن را بخوانند. صلوات درود برتر است و راه برتر برای اظهار ارادت به پیشگاه اهل بیت(ع) است. صلوات فرستادن نشان‌دهنده محبت به پیامبر(ص) است و چون پیامبر(ص) حبیب خداست، پس صلوات سبب نزدیکی به خدا نیز خواهد شد.
این مفسر قرآن کریم یادآور می‌شود: توصیفاتی که در این صلوات نورانی آمده و امام سجاد(ع) از آن‌ها استفاده می‌کند، بسیار به توصیفاتی که فرزندشان امام هادی(ع) در زیارت جامعه کبیره آورده است، شباهت دارد. گویا این صلوات مختصر شده زیارت جامعه کبیره و تبیین و توضیح این زیارت است به خصوص بخش اول آن که با صلوات‌هایی شروع می‌شود و به شئون نبی اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) توجه دارد. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ شَجَرَهِ النُّبُوَهِ وَ مَوْضِعِ الرِّسَالَهِ وَ مُخْتَلَفِ الْمَلاَئِکهِ وَ مَعْدِنِ الْعِلْمِ وَ أَهْلِ بَیتِ الْوَحْی‌، خدایا درود فرست بر محمد و آلش که درخت نبوت و محل رسالت و جایگاه رفت و آمد فرشتگان و معدن علم و حکمت و خاندان وحى‌‌اند. همین تعبیر را در زیارت جامعه داریم. آنجا که زائر در بدو ورود وقتی به مقام حضرات معصومین(ع) و جایگاه خود واقف می‌شود، درمی‌یابد که قابلیت مخاطب قرار دادن حضرات معصومین(ع) را ندارد اما از طرف خود این بزرگواران به او مجوز داده می‌شود که ارتباط برقرار کند و بگوید: «السَّلَامُ عَلَیکُمْ یا أَهْلَ بَیتِ النُّبُوَّه».

اهل بیت(ع) شجره طیبه هستند
حجت‌الاسلام انصاری بحرینی در ادامه با اشاره به فرازهایی از صلوات پرفیض و برکت شعبانیه می‌گوید: این دعا 6 فراز دارد که با صلوات از هم جدا شده‌اند. استفاده مکرر از صلوات بر محمد و آل محمد در این دعا نشان‌دهنده اهمیت صلوات در هنگام راز و نیاز با خداوند و برکات و آثار آن است. همچنان که در آیه 56 سوره احزاب آمده است: «اِنَّ اللهَ وَ مَلائکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبَیِّ یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوُا صَلُّوا عَلَیهِ وَ سَلَّمُوا تَسلیماً» یعنی خداوند و فرشتگان بر پیامبر(ص) درود می‌فرستند، ای کسانی ‌که ایمان آورده‌اید بر او درود فرستید و سلام گویید و تسلیم فرمانش باشید. صلواتی که هر گاه به خدا نسبت داده شود به معنی فرستادن رحمت و هر گاه به مؤمنان منسوب شود به معنی طلب رحمت است.
این عالم بحرینی اضافه می‌کند: پس از صلوات اول، پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) ایشان با چند تعبیر بسیار عمیق که محور اصلی همه آن‌ها پیوند با وحی است، معرفی می‌شوند. «اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ شَجَرَهِ النُّبُوَّهِ، وَ مَوضِعِ الرِّسالَهِ، وَ مُخْتَلَفِ الْمَلائِکَهِ، وَ مَعْدِنِ الْعِلْمِ، وَ أَهْلِ بَیْتِ الْوَحْیِ». پیامبر(ص) که سرور انبیا(ع) و خاتم پیغمبران(ص) است، اصل و اساس نبوت است، همچنان که تمام پیامبران(ع) نبوت خود را مشروط به پذیرش نبوت و ولایت وصی او دریافت کرده‌اند. بنا بر روایت‌های وارد شده پیامبر(ص)، حضرت علی(ع) را از شجره‌ای می‌داند که خود از آن است و از آنجا که امیرمؤمنان و فرزندان معصومش همه از نور واحد هستند، پس همه با شجره نبوی یکی هستند، به همین دلیل است که امام سجاد(ع)، پیامبر(ص) و خاندانش را شجره نبوت معرفی می‌کند.
این مفسر قرآن کریم تشریح می‌کند: خداوند متعال در آیاتی از قرآن کریم، صحنه‌هایی از تجسم حق و باطل، کفر و ایمان و طیب و خبیث را در قالب مثال‌های جالب و عمیق بیان کرده که تشبیه مؤمن به درختی پاک و استوار و کافر به درختی خبیث و بی‌ریشه در سوره مبارکه ابراهیم از این قبیل است. شجره طیبه درخت نور و شجره خبیثه درخت ظلمت است. در صلوات شعبانیه، اصل شجره طیبه، معصومین(ع) و فرع آن نیز محیط ولایت ایشان است. به عبارت دیگر وادی توحید همان وادی ولایت اهل بیت(ع) است. این دو شجره طیبه و شجره خبیثه همواره در تقابل با یکدیگرند و می‌کوشند عالم را در بر گیرند و با خود همراه کنند. با توجه به این درگیری که باطن و ظاهر عالم را در بر می‌گیرد، موحد شدن به نوعی ورود به این میدان درگیری است. در حقیقت جهاد اکبر و جهاد اصغر حضرت با ابلیس و اولیای طاغوت در همه عوالم جریان دارد که از آن جمله عالم باطن و ظاهر انسان‌هاست، پس جهاد انسان‌ها به نوعی شعاعی از جهاد نبی اکرم(ص) است.

اهل بیت(ع) تنها راه نجات از امواج سهمگین دنیا
این پژوهشگر دینی به فراز دیگری از این صلوات عظیم‌القدر اشاره کرده و عنوان می‌کند: در بخش دیگری از این صلوات، پیامبر(ص) و خاندان پاکش به کشتی روان در اقیانوس‌های عمیق تشبیه شده‌اند که هر کسی به آن‌ها متوسل شود، ایمن شده و هر کسی آن‌ها را رها کند، غرق می‌شود. «اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ الْفُلْکِ الْجارِیَهِ فِی اللُّجَجِ الْغامِرَهِ، یَأْمَنُ مَنْ رَکِبَها، وَ یَغْرَقُ مَنْ تَرَکَهَا»؛ سپس به سه نوع موضع‌گیری نسبت به مسیر و خط پیامبر(ص) و خاندانش اشاره شده است: «الْمُتَقَدِّمُ لَهُمْ مارِقٌ، وَ الْمُتَأَخِّرُ عَنْهُمْ زاهِقٌ، وَ اللَّازِمُ لَهُمْ لاحِقٌ». هر که از آن‌ها پیشی گیرد از دین خارج می‌شود و کسی که در طی مسیر از آن‌ها عقب بماند نابود می‌شود و تنها راه رسیدن به مقصود، همراهی آنان است. کسی به آن‌ها ملحق می‌شود که همراه و ملازم آنان باشد.
او ادامه می‌دهد: ماه مبارک شعبان در سیره عبادی نبی اکرم(ص) جایگاه والایی داشته است. حضرت(ص) می‌فرمود شعبان ماه من است، پس روزه بدارید در این ماه برای محبت پیغمبر خود و برای تقرب به پروردگار خود. در صلوات شعبانیه نیز امام سجاد(ع) از عظمت و شکوه شعبان و سیره عبادی پیامبر(ص) در آن خبر می‌دهد. امام سجاد(ع) در چند فراز پایانی صلوات شعبانیه خواسته‌هایی را از درگاه رحمت الهی طلب می‌کند، خواسته‌هایی مانند احیا و آبادانی جان (واعمر قلبی بطاعتک)، مصونیت از رسوایی (ولاتحزنی بمعصیتک)، مواسات و کمک به بینوایان، الگوگیری از پیامبر(ص) (اللهم فاعنا علی الاستنان بسنته فیه)، شفاعت (و نیل الشفاعه لدیه) و تبعیت از پیامبر(ص) (واجعلنی له متبعا).
حجت‌الاسلام انصاری بحرینی در پایان تأکید می‌کند: مطالعه دعاها، مناجات‌ها و زیارات، علاوه بر آثار و برکاتی که برای داعی و ذاکر دارد، او را با معارف والای الهی آشنا کرده و درهایی از معرفت ائمه(ع) را به روی آنان باز می‌کند. در فرصت باقی مانده از ماه شعبان و ماه پرخیر و برکت رمضان باید از خداوند توفیق خواندن ادعیه، مناجات‌ها و زیارت‌ها را بیشتر از قبل، درخواست کنیم.

خبرنگار: مریم احمدی شیروان