وابستگی اقتصاد ما به نفت براساس آنچه دکتر علی سعیدی، عضو هیئت علمی گروه اقتصاد دانشگاه قم می‌گوید، به پیش از انقلاب به‌خصوص دوران پهلوی دوم برمی‌گردد که سیل درآمدها به سمت کشور، بودجه ما را روزبه‌روز به این سوخت فسیلی وابسته‌تر کرد تا جایی که بیش از 60درصد از منابع بودجه به نفت متکی شده بود.به گفته وی، نفت خام، بیش از 95درصد صادرات ما را تشکیل می‌داد و این بدان معنا بود که هر گونه نوسانی در نرخ نفت یا تغییراتی در فضای اقتصاد سیاسی نفت، می‌توانست آسیب‌های جبران‌ناپذیری به کشورمان وارد کند. این تحلیلگر اقتصادی می‌افزاید: پیش از انقلاب براساس یک تقسیم کار بین‌المللی وظیفه ما در دنیا فروش نفت خام بود و آن وظیفه را هم خوب انجام می‌دادیم.

پس از انقلاب می‌خواستیم به جای اینکه نفت برای ما پاشنه‌آشیل اقتصادی باشد، از آن به عنوان یک اهرم قدرت استفاده کنیم. کارهای زیادی انجام شد؛ از تأسیس پالایشگاه‌های جدید و تکمیل پالایشگاه‌های قبلی گرفته تا به دست گرفتن مدیریت شرکت ملی و بومی کردن صنعت نفت در کشور که پیشتر توسط مستشاران خارجی انجام می‌شد.حالا به جایی رسیده‌ایم که برپایه آمار، ظرفیت تولیدی ما نزدیک به 5/3میلیون بشکه در روز است که بیش از 2 میلیون بشکه در داخل تبدیل به فراورده می‌شود. بدین ترتیب شاید یک میلیون بشکه نفت برای صادرات خام ظرفیت داشته باشیم و این یک دستاورد بسیار چشمگیر است که نزدیک به دو سوم نفت تولیدی خود را به فراورده‌های نفتی تبدیل می‌کنیم. 

تغییر نگاه راهبردی کشور به نفت
دکتر سعیدی، تحلیلگر مسائل اقتصادی می‌گوید: 70درصد بودجه کشور پیش از انقلاب از درآمدهای نفتی تأمین می‌شد که الان این رقم به کمتر از 20درصد هم رسیده است. وی می‌افزاید: راهبرد ما نسبت به زمان پهلوی و نفت فروشی عوض شده و داریم به کشوری تبدیل می‌شویم که نفت خیلی جایگاهی در سبد اقتصادی ما ندارد و می‌توانیم  برای نقش‌آفرینی در فضای بین‌الملل، از این نفت به عنوان یک اهرم قدرت و یک ابزار اقتصادی استفاده کنیم. مثل روسیه که توانست در ماجرای جنگ اوکراین اراده خودش را تحمیل کند که مثلاً باید گاز را با روبل بخرید و قیمتش را هم من تعیین می‌کنم و اروپایی‌ها را ناچار به تمکین کرد.

تبدیل کشورهای منطقه از فروشنده به خریدار 
سعیدی با اشاره به ضرورت تجمیع ظرفیت اقتصاد سیاسی منطقه برای تقابل با غرب و بهره بردن از نفت به عنوان یک اهرم قدرت می‌افزاید: اکنون با ظرفیتی که در حوزه پالایش نفت خام داریم هم به لحاظ فنی و هم به لحاظ بازار فروشی که این محصولات دارند، می‌توانیم پالایشگاه‌های متعددی در منطقه جنوبی کشور ایجاد کنیم یا با مشارکت کشورهای نفتی حاشیه خلیج‌فارس مثل قطر به صورت مشارکتی برایشان پالایشگاه‌هایی ایجاد کنیم که کلاً نفت خامی از خلیج‌فارس خارج نشود و ما به جای فروشنده به خریدار نفت خام تبدیل شویم. فقط کافی است ما این سیگنال را بدهیم که از این به بعد نه تنها کل نفت خودمان را تبدیل به فراورده می‌کنیم که می‌توانیم کل نفت خلیج فارس را هم تبدیل به فراورده و صادر کنیم. 

معادله انرژی دنیا به نفع کشورهای منطقه
وی تأکید می‌کند: اگر این پیام به دنیا مخابره شود، به عنوان یک راهبرد انرژی می‌تواند معادله انرژی را به نفع کشورهای منطقه عوض کند و آن موقع اینجا مرکز اقتصادی دنیا خواهد شد. اکنون ما به سطحی از توان داخلی، قدرت اقتصادی، روابط بین‌المللی و بازار جهانی رسیدیم که این حرکت را می‌توانیم انجام دهیم. پیمان‌های خوبی هم در منطقه بسته شده؛ با قطر، امارات، کویت و عراق که اگر این تعاملات به ثمر برسد می‌توانیم این راهبرد را عملیاتی کنیم. به این ظرفیت، بازارهای مصرفی که براساس پیمان‌های شانگهای و اوراسیا ایجاد کردیم را می‌توانیم اضافه کنیم.

استقلال از نفت با اتکا به درآمد ترانزیت
سعیدی با اشاره به اینکه انضباط مالی دولت به‌خصوص در حوزه شرکت‌های دولتی می‌تواند درآمدهای غیرنفتی را در بودجه افزایش بدهد تا نیاز به استقراض از بانک مرکزی یا انتشار اوراق  بهادار نداشته باشیم، می‌افزاید: یکی دیگر از ظرفیت‌ها کسب درآمد از محل ترانزیت است. کشورما شاهراه شرق به غرب و شمال به جنوب است. اکنون فاز آخر کریدور شمال به جنوب در حال تکمیل شدن است و هندوستان که یک قدرت نو ظهور اقتصادی است و در چابهار سرمایه‌گذاری کرده به روسیه وصل می‌شود و دولت کافی است از محل این ترانزیت عوارض دریافت کند که خیلی بیشتر از فروش نفت خام برای دولت درآمد ایجاد می‌کند.  

تقویت پول ملی با قیمت‌گذاری نفت به ریال
وی می‌افزاید: یک طرحی چندین سال پیش مطرح شد که نفت را به ریال قیمت‌گذاری کنیم، ایده خوبی بود ولی در اجرا عجله کردند و بدون اینکه سازو کار تعیین قیمت در بورس‌های انرژی را مطالعه کنند یا حمایت‌های بین‌المللی را کسب کنند آن را کلید زدند که موفق نشد وگرنه قیمت‌گذاری نفت به ریال اتفاقاً به حفظ و تثبیت ارزش پول ملی کمک می‌کند. بورسی که نفت را به ریال قیمت‌گذاری کند خودش می‌تواند برای ریال ما تضمین باشد. این ایده به نظرم مقداری خام بود ولی برای اینکه بتوانیم نفت خام را تبدیل به ابزار قدرت کنیم باید بتوانیم آن را به ارز ملی خودمان قیمت‌گذاری کنیم یا دست‌کم اینکه ارز واحدی بین کشورهای منطقه تعریف شود که آن ارز خاص بتواند قیمت نفت را تعیین کند. بعد خود آن ارز به یک واحد پول بین‌المللی تبدیل می‌شود و می‌تواند منافع خیلی زیاد اقتصادی برای ما ایجاد کند. 
سعیدی می‌گوید: نسبت به ابتدای انقلاب که عمده شرکای تجاری ما اروپایی، آمریکا و ژاپن بودند، اکنون شرکای ما متنوع شده‌اند و کشور ما وابسته به منطقه و کشور خاصی نیست. در این میان اروپایی‌ها دارند خودشان را از اقتصاد ما حذف می‌کنند و یک بازار 80 میلیونی را از دست می‌دهند. آمریکا هم به سمت سیاست‌های حمایت‌گرایی داخلی رفته و دارد اقتصاد ملی خودش را بازسازی می‌کند. بازنده اصلی اروپایی‌ها هستند و به‌خاطر همین آن‌ها سعی می‌کنند مدام با روشن نگه داشتن مشعل مذاکرات راهی به بازار ایران پیدا کنند.
به گفته وی، بحث تحریم‌ها بیشتر بُعد روانی دارد وگرنه به لحاظ واقعیت اقتصادی اثرگذاری تحریم‌ها کاهش یافته و رسیدن به توافق با اروپایی‌ها گشایش خاصی ایجاد نمی‌کند.

خبرنگار: زهرا طوسی