اگر یادتان باشد، یک ‌بار درباره تاریخ حضور کبوترها در حرم رضوی صحبت کردیم؛ هر چند صحبتِ خیلی مفصلی نبود. آنجا خدمتتان عرض کردم که احتمالاً جمع شدن کبوترها در صحن و سرای حرم مطهر، به آغاز شکل‌گیری این بنای مقدس بازمی‌گردد. هنری دالمانی که اواخر قرن نوزدهم به مشهد سفر کرده‌ است، در خاطراتش به احترام فوق‌العاده مردم مشهد نسبت به کبوترها اشاره می‌کند و می‌گوید: هیچ زائر و مجاوری این کبوترها را در محدوده داخل باروی شهر شکار نمی‌کند و در واقع مشهد برای آن‌ها مکانی امن و امان محسوب می‌شود. تعداد زیاد کبوترها سبب شد در طول سده‌های متوالی، برخی واقفان به فکر وقف کردن مال خود برای نگهداری از کبوترهای حرم بیفتند. نذر گندم برای آن‌ها از دیرباز در میان مشهدی‌ها رایج بوده و هنوز هم برقرار است. حتماً به خاطر دارید که ضمن بیان این مطالب، اضافه کردم که نخستین‌ بار شاه عباس یکم صفوی دستور داد در محل باغ پایین‌پا، کبوترخانه‌ای را ظاهراً به سبک کبوترخانه‌های اصفهان، برای کبوترهای حرم بسازند. باغ پایین‌پا تقریباً در محدوده صحن نو (آزادی فعلی) قرار داشت و اطرافش مغازه و کاروانسرا ساخته بودند. این باغ درختان مثمر و دارای میوه داشت که وقف زائران حرم بود. بگذریم؛ با وجود صحبت درباره بنای کبوترخانه در باغ پایین‌پا، هیچ ‌وقت فرصت نشد درباره این بنا که میهمانخانه کبوترهای حرم بوده است، با دقت و مستند صحبت کنیم. در صفحه رواق امروز، ضمن بررسی یک سند قدیمی که باید آن را قدیمی‌ترین سند مربوط به کبوترخانه در حرم رضوی بدانیم، اطلاعاتی در این زمینه بدست خواهیم آورد. با ما همراه باشید.

مرور یک سند 414 ساله 
این سند قدیمی مربوط به سال 1017قمری / 987شمسی است و با شماره 1/36731 در مجموعه مرکز اسناد آستان‌ قدس رضوی نگهداری می‌شود. زمان تنظیم سند، نیمه نخست سلطنت شاه عباس یکم صفوی و متن آن از این قرار است: «هوالفیاض / برآورد / عمارت برج کبوترخان که حسب‌الحُکمِ جهان مُطاعِ آفتابْ ارتفاع، در باغِ پایین‌پای مبارک ساخته می‌شود، قطر دوازده ذرع مشتمل بر پنج صُفّه در دو مرتبه که در هر صُفّه طاقی بسته می‌شود و میان برج به طلا کتیبه نوشته شود و قُبّه بزرگ در میان بام برج و قُبّه کوچک در اطراف به گچ تبادکانی و حجره اطراف تحت تخته برداشته و فرش بام خشت تخته کرده شود و بیرون برج در کل تخت نخل کرده و درون برج به کاهگل اندود شود. از قرار برآورد حاجیِ الحرمین شریفینِ توفیقْ آثاری، حاجی صدر معمار ... رایج عراق: 51 تومان و 5/6268 دینار، مصالح: 30 تومان و 5/4987 دینار، خشت: 16 تومان و 5/3787 دینار شامل 164 هزار قالب ... طول و عرض: 18 ذرع، ارتفاع 10 ذرع...». از این سند تاریخی که در واقع برآورد هزینه‌های ساخت کبوترخانه، پیش از آغاز عملیات ساخت است، می‌شود چند نکته را متوجه شد: اولاً معمار کبوترخانه حرم شخصی به نام حاجی صدر معمار بوده ‌است؛ ثانیاً شکل کبوترخانه احتمالاً به صورت مربعی بوده با مجموع طول و عرض 18 ذرع (هر ذرع= 104سانتیمتر) که معادل 7/18 متر می‌شود (طول=35/9 متر و عرض= 35/9 متر)؛ ثالثاً ارتفاع کبوترخانه 10 ذرع، معادل 10 متر و 40 سانتیمتر بوده ‌است که نسبتاً مرتفع ساخته شده؛ رابعاً برای ساخت این بنا از 164 هزار قطعه خشت استفاده کرده‌اند. مطابق حاشیه‌های سند، از این خشت‌ها 113 هزار و 250 عدد پُخته و 50 هزار و 750 عدد نیز خام بوده ‌است. 

کتیبه طلایی
نکته جالب دیگری که با دقت در متن سند می‌توان بدست آورد، مربوط به کتیبه طلایی برج کبوترخانه حرم رضوی است. این کتیبه که اطلاعاتی درباره آن نداریم، ظاهراً مانند کتیبه‌های طلایی مربوط به دوره صفویه در حرم ساخته شده‌ است؛ احتمالاً چیزی شبیه به آنچه در اطراف گنبد طلا می‌بینیم، البته در اندازه و قطع خیلی کوچک‌تر و احتمالاً با کیفیت پایین‌تر. این امکان وجود دارد که کتیبه مذکور با خط علیرضا عباسی، خطاط نامدار دوره صفویه نوشته شده ‌باشد. در متن سند، به «گچ تبادکانی» اشاره شده که ظاهراً برای پوشاندن نمای بنا مورد استفاده قرار می‌گرفته ‌است. صفت تبادکانی نشان‌دهنده شهرت این منطقه که امروزه در فاصله حدود 40 کیلومتری شمال‌شرق شهر مشهد قرار دارد، به داشتن معادن گچ مرغوب است. این بنا با چنین شمایل و مشخصاتی، 414 سال پیش در میان مکانی که امروزه صحن نو (آزادی) قرار دارد، ساخته شد و تا دوره قاجار و زمانی که تصمیم به ساخت صحن نو در محل باغ پایین‌پا و اطراف آن گرفته‌ شد، برقرار بود.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت