​​​​​​​به عبارتی دیگر از منظر ایشان علاوه بر مذاکره برای رفع تحریم، راهکار اصلی برای رفع تحریم‌ها، خنثی‌سازی آن است. به عبارتی دیگر بهترین راهی که موجب می‌شود تحریم‌کننده دیگر سراغ گزینه و ابزار تحریم برای فشار اقتصادی نرود آن است که تحریم‌ها قدرت و اثرگذاری خود را از دست بدهد و تحریم‌کننده از تأثیرگذاری آن ناامید شود. بنابراین در عین مذاکره برای رفع تحریم باید به سراغ خنثی‌سازی تحریم هم رفت. یکی از ابزارهای خنثی‌سازی تحریم نفتی و مالی، نجات دادن کشور از وابستگی به نفت است. رهبر انقلاب در دیدار با نیروی هوایی ارتش فرمودند: «همین تحریم می‌تواند یک فرصت باشد که [پیش از این هم] بوده و بعد از این هم می‌تواند فرصت باشد. می‌تواند اقتصاد کشور را از اتکا به نفت نجات دهد و بند ناف اقتصاد را از نفت قطع کند» (۱۹/۱۲/۱۳۹۸). اما راهبرد مناسب برای مقابله با تحریم چیست؟ در این زمینه می‌توان به سخنان طراحان تحریم‌ها علیه ایران مراجعه و راهبرد مناسب برای کشور در شرایط تحریم را ارائه کرد. به عبارتی دیگر با مهندسی معکوس سخنان طراحان تحریم‌ها علیه ایران می‌توان به راهبرد مناسب برای مقابله با تحریم‌ها دست یافت.

ریچارد نفیو؛ طراح تحریم‌ها علیه ایران
ریچارد نفیو، مسئول تیم طراحی تحریم‌ها علیه ایران منجر به برجام، در دوره دوم اوباما و چهره اصلی تیم پشتیبان مذاکره‌کنندگان این توافق در امور تحریم‌ها در وین بوده است. نفیو پیش از آن به مدت ۱۰سال مسئول امور ایران در شورای امنیت ملی در کاخ سفید و قائم مقام هماهنگی سیاست تحریم در وزارت خارجه ایالات متحده بوده است. نفیو در کتاب «هنر تحریم‌ها؛ نگاهی از درون میدان» به تشریح چارچوب فکری و عملی خود در طراحی تحریم‌ها علیه ایران با هدف افزایش حداکثری تأثیر و موفقیت آن‌ها می‌پردازد.

شکست استقامت، بنیان اصلی راهبرد تحریم
از منظر نفیو راهبرد تحریم‌ها بر یک بنیان اصلی استوار است که ترکیب فشارهای مختلف را می‌توان بر یک کشور اعمال کرد تا بر استقامت آن فائق آمده و او را وادار به تغییر سیاست کرد. از منظر وی، استقامت همان قاطعیت روان‌شناختی کشور هدف برای انکار پیروزی کشور تحریم‌کننده و همچنین ادامه دادن به مسیری است که برای خود انتخاب کرده است. در نتیجه تحریم‌ها در اصل با هدف تحت تأثیر قرار دادن این قاطعیت و عزم روان‌شناختی ایجاد شده است. نکته اساسی که در مباحث نفیو برای ما قابل استفاده است، نحوه مواجهه و مقابله یک کشور در برابر تحریم‌هاست. از منظر نفیو پاسخ‌های ارائه شده به تحریم‌ها توسط کشورهای هدف می‌توانند بسیار متفاوت باشند و می‌توان گفت دو نوع مواجهه با تحریم‌ها وجود دارد؛ مواجهه سیاسی تا حدودی فعالانه و به لحاظ اقتصادی منفعلانه و در مقابل مواجهه سیاسی و اقتصادی فعالانه. نفیو مواجهه نخست را پذیرش و مواجهه دوم را استقامت در برابر تحریم‌ها می‌نامد.

پذیرش منفعلانه در برابر تحریم
از منظر وی، منظور از بحث پذیرش تحریم‌ها نوعی اذعان کردن به ناتوانی کشور تحریم‌کننده است، بدین معنا که تحریم نشان‌دهنده عجز کشور تحریم‌کننده در مقابل کشور هدف است. کشورهایی که از این پاسخ در برابر تحریم‌ها استفاده می‌کنند اساساً در برابر کشور تحریم‌کننده تسلیم نمی‌شوند و روش کلی کار خود را نیز عوض نمی‌کنند، اما در عین حال تلاش هم نمی‌کنند که اعمال تحریم‌ها را به چالش بکشند یا از پیامدهای آن به عنوان نتیجه فرار کنند. در عوض این کشورها خود را با اعمال تحریم‌ها انطباق می‌دهند و راه‌هایی را شناسایی می‌کنند که یا از آن سود ببرند یا از آن در راستای اهداف سیاسی خود چه در داخل و چه در بیرون از کشور استفاده کنند. نفیو پاسخ و واکنش ونزوئلا به اعمال تحریم‌های آمریکا علیه هفت مسئول این کشور در سال ۲۰۱۵ را از این نوع نگرش نسبت به تحریم‌ها می‌داند؛ چرا که ونزوئلا می‌توانست به متحدان بین‌المللی خود این طور نشان دهد که توانسته در برابر امپریالیسم آمریکا مقاومت بکند و با این کار حتی جایگاه خود را بالاتر ببرد و رئیس جمهور ونزوئلا آقای مادورو هم توانست جایگاه خود را در میان مردم از این طریق ارتقا دهد. اما آیا راهبرد درست در برابر تحریم صرفاً پذیرش آن است، بدون اینکه با تبعات آن مقابله کرد؟ پاسخ منفی است. برای پاسخ مناسب به تحریم، بایستی فراتر از پذیرش تحریم، سراغ هنر استقامت در برابر تحریم رفت.

مفهوم استقامت در برابر تحریم‌ها
از منظر نفیو استقامت در برابر تحریم اقتصادی، همان توانایی است که یک اقتصاد در عین از دست دادن بسیاری از ظرفیت‌های تولیدی خود برای ادامه حیات دارد. مانند گروهان نظامی که حتی در صورت از دست رفتن آن، یک ارتش می‌تواند کار خود را پیش ببرد. اهمیت داشتن روش و راهبرد برای استقامت در کشور هدف این است که وقتی راهبردهایی برای حفظ استقامت وجود داشته باشد، کشورهایی که در معرض تحریم قرار می‌گیرند عزم خود را بالاتر برده و جایگاه خود را در این زمینه تقویت می‌کنند. وی در ادامه به برخی روش‌ها که کشورهای تحریم‌شونده برای استقامت در برابر تحریم‌ها به کار می‌گیرند اشاره می‌کند. یکی از این روش‌ها دور زدن تحریم‌هاست که از راه‌های مختلفی نظیر ایجاد ارتباطات اقتصادی با کشورها، شرکت‌ها و اشخاصی که می‌خواهند و آماده هستند ریسک تنبیه شدن در این زمینه را بپذیرند، صورت می‌گیرد. یکی دیگر از این روش‌ها تحریم‌های متقابل از سوی کشور تحریم شده است. مثلاً روسیه در سال ۲۰۱۴ تحریم‌ واردات محصولات کشاورزی از اتحادیه اروپا را در پاسخ به تحریم‌های آنان اعمال کرد. رویکرد کلی کشورها در راهبرد استقامت، به حداقل رساندن آثار منفی تحریم‌ها از طریق گذر از آن‌ها و
دور زدن آن‌هاست به نحوی که کشور اولیه تحریم‌کننده نیز درد ناشی از تحریم‌ها را از طریق اقدام‌های جبرانی احساس کند. از منظر نفیو ایران یک نمونه بارز از این مسئله است. ریچارد نفیو در جای‌جای کتاب خویش با اشاره به مصادیق مختلف، نحوه استقامت ایران در مقابل تحریم‌ها را بررسی کرده که بازخوانی آن می‌تواند برای ما درس‌آموز و عبرت‌آموز باشد:

خودکفایی در تولید بنزین و شکست توطئه تحریم
نفیو ماجرای اعمال تحریم بنزین و چگونگی شکست آن را این چنین روایت می‌کند: در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ خرد جمعی در واشنگتن ایجاب می‌کرد که اعمال تحریم‌ها بر واردات بنزین ایران و سایر محصولات نفتی و بنزینی می‌تواند دولت ایران را از پای دربیاورد. به همین دلیل تحریم واردات بنزین ایران در قانون سیسادا گنجانده شد. در جولای ۲۰۱۰ این تحریم به قانون تبدیل شد اما چه اتفاقی افتاد؟ ایران به ‌جای اینکه بلافاصله امتیاز بدهد و فعالیت‌های پنهانش را کنار بگذارد، روش‌های مختلف قاچاق را در پیش گرفت و در کنار آن نیز پالایشگاه‌های خود را بازطراحی کرد تا نیاز بنزین داخلی را تأمین کند. نتیجه این کار تولید بنزینی بود که وی را از واردات بنزین خودکفا کرد. پس ایران توانست از این فشار عبور کند. ناکامی آمریکا در این تحریم به دلیل اعمال تحریم‌ها در بخشی نادرست نبود؛ چرا که ایران در این حوز�� به شدت در مقابل تحریم آسیب‌پذیر بود و واردات بنزین ایران به صورت میانگین سالانه از۱۳هزار و ۲۰۰ بشکه در روز در سال ۲۰۰۹ به ۳۹هزار و ۶۰۰ بشکه در سال ۲۰۱۰ رسیده بود و وابستگی ایران به واردات بنزین می‌توانست برای این کشور دردسرساز شود. در این مورد ایران فشار ناشی از منع واردات بنزین را احساس کرد، اما آن را قابل مدیریت کردن دانست و از آن عبور کرد.
استقامت ایران در مقابل تحریم‌ها و توسعه بخش غیرنفتی
به گفته وی در تحریم‌های اعمال شده در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ دولت ایران تلاش کرد حس معمولی بودن وضعیت اقتصادی را در قسمت اعظمی از زمان تحریم‌ها به نمایش بگذارد. مقامات دولتی آمار اقتصادی مطلوب را مدام تبلیغ می‌کردند به خصوص آن‌هایی که در دوره تحریم آسیبی ندیده بودند. در کنار این مسئله دولت قراردادهایی را با کشورهای مختلف به امضا رساند تا نشان دهد اقتصاد ایران آسیبی ندیده و به‌ کار معمول خود ادامه می‌دهد. نفیو تأکید می‌کند ایرانی‌ها از فرصت ایجاد شده از تحریم‌های بین‌المللی برای ایجاد یک برنامه اصلاحاتی و آزادسازی اقتصاد و مصون کردن آن در برابر تحریم‌های خارجی استفاده کردند و درست در همان زمان ایران تلاش می‌کرد انسجام درونی را از طریق دعوت مردم به اقتصاد مقاومتی و پایان دادن به آثار تحریم‌ها از طریق دور زدن آن‌ها افزایش دهد. از سوی دیگر نفیو اشاره می‌کند که تحریم‌ها همچنین کمک کردند اقتصاد ایران در مسیر مثبتی قرار بگیرد. برای مثال تلاش آمریکا برای کاهش صادرات نفت خام در سال‌های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ را در نظر بگیرید. این تحریم فشار چشم‌گیری بر اقتصاد ایران وارد کرد، زیرا صادرات نفت و گاز به عنوان تأمین‌کننده بیش از ۸۱درصد تولید ناخالص ملی در ایران نقش مهمی در سال ۲۰۱۱ داشت و می‌توانست هدف جذابی برای تحریم‌های آمریکایی باشد. در عین حال اعمال فشار تحریم‌ها در این حوزه می‌توانست به توسعه بخش‌های غیرنفتی ایران نیز بینجامد به خصوص بخش سیمان. توسعه این بخش کمک کرد دولت از برخی آثار دفعی تحریم‌های نفتی مصون بماند، زیرا دولت تلاش کرد فرصت‌های جدیدی را در بازار برای محصولات تحریم نشده خود پیدا کند. عملاً ایران توانست حضور خود و کالاهای غیرنفتی‌اش در این بازارها را به‌صورت مستقیم بر اثر تحریم‌ها افزایش دهد؛ یعنی تحریم‌هایی که توانایی این کشور برای صادرات یک کالا را محدود کرده بود به توسعه توانایی ایران در کالاهای دیگر انجامید. پس اینجا بالاتر از نشان دادن استقامت، ایران توانسته بود از توفان تحریم‌ها نیز بگریزد.

جمع‌بندی
بنابراین از آنچه از تحلیل نفیو به عنوان طراح تحریم‌ها علیه ایران قابل برداشت است آن است که توجه به خنثی‌سازی تحریم‌ها و مواجهه و استقامت فعالانه در برابر تحریم‌ها، در کنار مذاکرات احیای برجام برای رفع تحریم‌ها به عنوان بال مکمل اساسی در نظر گرفته شود. به عبارت دیگر در نظر گرفتن برنامه و راهبرد جامع برای استقامت برنامه‌ریزی شده در برابر تحریم‌هاست که می‌تواند به عنوان پشتوانه محکمی برای مذاکرات هسته‌ای مورد توجه قرار گیرد.

خبرنگار: سعیدسید حسین‌زاده