​​​​​​​خراسانی‌ها و به ویژه اهالی نوغان و سناباد احتمالاً نخستین کسانی بودند که پیاده تا مشهدالرضا(ع) آمدند و از آن به بعد، پیاده سفر کردن به حرم غریب طوس، حتی در بدترین شرایط و در بحبوحه جنگ و قحطی متوقف نشد. خانیکوف، خاورشناس روس‌تبار که در قرن نوزدهم به مشهد سفر کرد، با توجه به گزارش مسئولان آستان‌ قدس آن زمان، معتقد بود حتی در بدترین سال‌های قحطی، جمعیت زائرانی که بخش عمده آن‌ها پیاده سفر می‌کنند، از 12هزار نفر کمتر نمی‌شده ‌است و این حدوداً یک چهارم جمعیت خودِ مشهد در آن دوران بود. پیاده‌روی زیارت به خصوص در ایام پایانی ماه صفر و شهادت مظلومانه امام رضا(ع) رنگ و بویی دیگر به خود می‌گرفت. روستاهای اطراف مشهد و به ویژه دهکده‌های نواحی شمال شهر که در مسیر اصلی جاده‌های تجاری قرار نداشتند، میزبان زائرانی می‌شدند که از روستاهای دور و نزدیک، خودشان را به مشهد می‌رساندند تا در شب شهادت، به زیارت مولایشان نائل شوند. متأسفانه از آن پیاده‌روی‌ها، نقاشی یا عکسی در اختیار نداریم، اما وقتی به گزارش‌های مکتوب آن دوره مراجعه می‌کنیم، می‌توانیم جلوه‌های پرشور معنویت را در این پیاده‌روی عاشقانه احساس کنیم. 

دورنمای مشهدالرضا(ع) برای زائران
هانری دالمانی که در واپسین سال‌های قرن نوزدهم به مشهد سفر کرده ‌است، در سفرنامه خود تصویری جذاب از زائران پیاده حرم رضوی به دست می‌دهد، زائرانی که او آن‌ها را در مسیر تپه‌سلام به مشهد دیده ‌است. زائرانی که علاوه بر جابه‌جایی سنگ‌های بزرگ به سوی مشهد، برای استفاده از آن‌ها در کار ساخت و ساز حرم رضوی، با هر غریبه‌ای مهربانانه برخورد می‌کردند. آن‌ها با گذر از طُرُق، چشمشان به جمال گنبد طلا روشن می‌شد و همان تصویری را می‌دیدند که دالمانی چنین توصیف کرده‌ است: «نظری به مقابل انداختم؛ گنبد آستانه را دیدم که با درخششی خاص جلوه‌گری می‌کرد. این گنبد زیبا، یک شاهکار تمام‌عیار است، شاهکاری که موجب می‌شود زائران مدتی توقف کنند و به آن بنگرند. دست روی سینه بگذارند و دعا کنند. مناره‌های طلایی از پشت درختان سر به فلک کشیده، گاهی خودنمایی می‌کنند. وقتی باد درختان را تکان می‌دهد، می‌توان تصویری زیبا و موقتی را از این مناره‌های بلند در مقابل خود داشت. درختان در ردیف‌های منظم، کنار دیوار شهر را گرفته‌اند».

پذیرایی از زائران
زائران یک قرن پیش حرم رضوی به خصوص آن‌ها که در ایام آخر ماه صفر، پیاده خودشان را به مشهد می‌رساندند، شبی را در بیرون شهر اتراق می‌کردند؛ شاید در رباط طُرُق یا نزدیکی قلعه آبکوه و شاید در روستای امین‌آباد در شمال مشهد که فاصله‌اش تا دیوارهای شهر کم بود و در کمتر از یک ساعت می‌شد از آنجا به مشهد رسید. این توقف‌ها گاه با میزبانی مردمان پرصفای این مناطق همراه می‌شد. افضل‌الملک در سفرنامه‌اش، از دیگ‌های متعددی سخن می‌گوید که در این مناطق برپا می‌کردند تا دمی میزبان زائران ثامن‌الحجج(ع) باشند. علت این توقف، بسته شدن دروازه شهر ساعتی پس از غروب آفتاب بود. درباره نوع نذری‌ها اطلاع دقیقی نداریم اما احتمالاً در فصل‌های برداشت میوه، باغداران بخشی از محصول خود را برای استفاده زائران امام رضا(ع) هدیه می‌کردند و «شله» و آش‌های محلی نیز عمده‌ترین غذاهای نذری آن دوره بود. همان ‌طور که اشاره شد، روستاهای اطراف مشهد نقش مهمی در این پذیرایی ایفا می‌کردند و آن ‌طور که جهانگردان اروپایی گزارش می‌کنند، برای زائران حرم رضوی مقام و احترام ویژه‌ای قائل بودند؛ روستاهایی که امروز بخشی از شهر مشهد شده‌اند و یاد آن‌ها در قالب نام‌هایی مانند «بُقرآباد»، «شُقا»، «سمزقند»، «تلگرد»، «گل‌ختمی» و... در حافظه تاریخی شهر باقی مانده ‌است. جالب اینجاست که این زائران بدون آنکه نیاز به نظم و نسق حکومتی باشد، طی طریق می‌کردند و خودشان را به مشهد می‌رساندند.
در سال‌هایی که قحطی نبود، پیوستگی این کاروان‌ها موجب امنیت آن‌ها می‌شد؛ یعنی هر کاروان با فاصله کمی از کاروان بعدی حرکت می‌کرد و این خود، آرامش را برای زائران پیاده امام رضا(ع) در پی داشت. در فاصله بیشتر از مشهد در غرب، شهرهای سبزوار و شاهرود و سمنان محل آسایش و استراحت زائران بودند. در جنوب اهالی خونگرم شهرهایی مانند فردوس (تون) میزبان زائرانی از کرمان و یزد می‌شدند و در شرق نیز زائران مناطق غربی و مرکزی افغانستان امروز، از پذیرایی شیعیان این مناطق به ویژه در اطراف هرات بهره‌مند بودند. چنین به نظر می‌رسد که بخشی از ارائه خدمات به زائران، از طریق نهاد وقف و موقوفه‌های متعددی که برای مراسم مربوط به ولادت و شهادت امام رضا(ع) اختصاص یافته ‌بود، تأمین می‌شد.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت