​​​​​​​برای بزرگداشت این روز و برخورداری از آثار معنوی آن، اعمال و دعاهای خاصی در منابع مشهور وارد شده که همه مؤمنان می‌توانند با عمل به آن‌ها، این آثار معنوی را دریافت کنند و از برکات آن برخوردار باشند. چنین توجه جامع و دقیقی به اربعین حسینی در متون دینی شیعه، برای شکل گرفتن راهپیمایی بزرگ زیارتی که هر سال و به مقصد کربلا برگزار می‌شود، کافی است. در واقع آنچه در اربعین حسینی شاهد آن هستیم، سنت‌هایی است که بر گرد دستورالعمل‌های دینی و سفارش معصومین(ع) و برای انجام دادن بهتر آن‌ها شکل گرفته‌ و شکوهی که می‌بینیم، ناشی از برکات همین توجه است. 

برجسته شدن موضوع پیاده‌روی
با این حال، نوشتن تاریخ و سرگذشت پیاده‌روی اربعین ساده نیست. متأسفانه متون تاریخی درباره شکل‌ گرفتن این سنت، تأسیس موکب‌ها و دیگر برنامه‌های مذهبی که در این ایام و در این مسیر برگزار می‌شود، اطلاعات زیادی در اختیار ما قرار نمی‌دهد. قدر مسلم آن است که پیاده به زیارت مرقد مطهر اباعبدالله(ع) رفتن، از دیرباز و مدتی کوتاه پس از واقعه جانگداز عاشورا، سنتی رایج در میان شیعیان و علاقه‌مندان به اهل ‌بیت(ع) بوده، اما چون سفرها عموماً با پای پیاده صورت می‌گرفته، کمتر به آن در قالب یک رویکرد یا برنامه ویژه زیارتی می‌نگریستند. در واقع پیاده‌روی اربعین از زمانی بیشتر مورد توجه واقع شد که وسایل نقلیه جدید مورد استفاده قرار گرفت و حمل‌و‌نقل مسافران ساده‌تر شد. با شروع فعالیت این شکل از حمل و نقل، پیاده‌روی به عنوان روشی مستقل برای طی کردن مسیر رسیدن به کربلا یا دیگر اماکن زیارتی، جلوه بیشتری پیدا کرد و با اقبال بسیار گسترده‌تری روبه‌رو شد. 

از کاروان تا پیاده‌روی دسته‌جمعی
گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد تا پیش از قرن هشتم، زائران کربلا عموماً در قالب کاروان‌های مستقل، خودشان را در ایام اربعین به کربلا می‌رساندند اما پیاده‌روی به عنوان یک سنت فراگیر، طبق نظر آیت‌الله یوسفی غروی، استاد برجسته تاریخ اسلام، به دوران انتقال حوزه علمیه شیعه از حلّه به نجف بازمی‌گردد. بر اساس دیدگاه این استاد تاریخ اسلام، پس از رحلت علامه حلّی در سال 726قمری فرزندش حوزه درسی خود را به نجف اشرف انتقال داد و دومین مدرسه علمیه این شهر با نام «سلیمیه» را بنیان نهاد. فرزند علامه حلّی، طلاب علوم دینی این مدرسه را به درک زیارت مخصوص ائمه(ع) تشویق می‌کرد؛ یکی از این زیارت‌های مخصوص، زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین بود که البته زائران از دور و نزدیک، در چنین روزی خود را به کربلا می‌رساندند. طلاب مدرسه سلیمیه با توجه به ارزش معنوی زیارت اربعین و سفارش استاد، از سه چهار روز پیش از اربعین، پیاده از نجف به مقصد کربلا حرکت می‌کردند و این حرکت عموماً به صورت دسته‌جمعی بود و موجب شد به تدریج دیگر اقشار جامعه نیز به این کار علاقه‌مند شوند و رسم پیاده‌روی اربعین در منطقه جنوب عراق جا بیفتد و نهادینه شود؛ هر چند که تا یک قرن پیش، بیشتر طلاب در این برنامه حضور پیدا می‌کردند.

شرفِ موکب‌داری
شکل گرفتن پیاده‌روی اربعین، طی قرن‌های متمادی در فرهنگ و آداب و رسوم مردم منطقه تأثیر گذاشت. رسم‌های خاصی مانند «هوسه‌خوانی» که پیشتر در میان قبیله‌های عرب این منطقه وجود داشت، به پیاده‌روی اربعین راه ‌یافت. هوسه‌خوانی؛ قرائت شعرهای حماسی و روایت شجاعان بزرگ است که با همخوانی برخی مصرع‌های شعر از سوی جمعیت همراه می‌شود. افزون بر این سنت‌های عُرفی و منطقه‌ای، فرایند پذیرایی از زائران امام حسین(ع) در این ایام نیز ساختار و شکل ویژه خودش را پیدا کرد. عشایر عرب شیعه در جنوب عراق نقش مهمی در پیدایش موکب‌ها داشتند و احتمالاً نخستین موکب‌ها را هم آن‌ها راه‌اندازی کردند؛ شکل گرفتن این موکب‌ها که به آن‌ها «مضیف» (میهمانسرا) هم گفته می‌شود، هم ریشه در رسوم قبیلگی مبنی بر گرامیداشت میهمان دارد و هم برگرفته از تعالیم شرعی است که عزیز داشتن و پذیرایی زائران سیدالشهدا(ع) را از بزرگ‌ترین اعمال پرثواب می‌داند. موکب‌ها در گذشته نیز مانند امروز، در چادرهای بزرگی برپا می‌شد و کار پذیرایی در آن‌ها صورت می‌گرفت. عشایر عراق از چند قرن پیش، پذیرایی از زائران اربعین را به عنوان وزنه‌ای در شرافت و اصالت خود در نظر می‌گیرند و به آن سخت پایبند و علاقه‌مند هستند.

حضور ایرانیان در پیاده‌روی اربعین
تاریخچه حضور ایرانیان در پیاده‌روی عمومی اربعین احتمالاً به دوره پیدایش آن بازمی‌گردد؛ طلاب ایرانی مشغول به تحصیل در نجف اشراف، نخستین ایرانی‌هایی بودند که در این پیاده‌روی شرکت کردند. تا پیش از رفتار خصمانه بعثی‌ها در اخراج خانواده‌های ایرانی‌تبار در سال 1350، ایرانی‌های مقیم عراق هم حضور گسترده‌ای در پیاده‌روی اربعین داشتند؛ هر چند که همزمان با اخراج ایرانیان، حزب بعث بر شیعیان سخت گرفت و همان ‌طور که چند روز پیش اشاره کردیم، مانع برگزاری پیاده‌روی اربعین شد. با سقوط صدام و برپایی دوباره موکب‌ها و برگزاری سنت پیاده‌روی اربعین در عراق، ایرانیانِ عاشق اهل‌بیت(ع) نیز، نه فقط به این مراسم باشکوه پیوستند، بلکه به ایفای نقش در تأمین نیازهای برگزاری آن نیز پرداختند. 

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت