​​​​​​​مراسم اربعین حسینی افزون بر اجر و پاداش الهی، نقش مهمی در همبستگی و بصیرت‌‌افزایی مسلمانان و استکبارستیزی دارد. به مناسبت سالروز اربعین حسینی درباره فلسفه این مراسم و آثار و برکات آن با آیت‌الله حسن عالمی، عضو مجلس خبرگان رهبری گفت‌وگویی انجام داده‌‌ایم که در ادامه می‌‌خوانید.

ابتدا درباره مفهوم واژه اربعین و جایگاه آن در آیات قرآن و فرهنگ دینی برایمان بگویید.
کلمه اربعین به معنای چهلم است و ریشه‌‌ای قرآنی دارد. این واژه در چهار آیه از قرآن مجید آمده است. یکی از آن‌‌ها آیه 51سوره بقره است که خدا می‌‌فرماید: «وَإِذْ وَاعَدْنَا مُوسَی أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ». این آیه مبارکه درباره میقات حضرت موسی(ع) است که 40روز طول کشید و طی 40روزی که آن حضرت در بین بنی‌‌اسرائیل نبود، همگی گوساله‌پرست شدند. مورد بعدی، آیه 26 سوره مائده است: «قالَ فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الْأَرْضِ فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ». در این آیه خداوند می‌‌گوید: چون قوم بنی‌اسرائیل در سرزمین سینا این گناه را مرتکب شدند خدا آن‌ها را 40سال سرگردان می‌کند. 
آیه بعدی که کلمه اربعین آمده آیه 142سوره اعراف است: «وَ واعَدْنَا مُوسَی ثَلَاثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً...»، این آیه درباره میقات حضرت موسی(ع) است که اول 30روز بود و سپس 40روز شد.
مورد چهارم، آیه 15سوره احقاف است که باز هم سخن از اربعین است؛ اما کلمه اربعین که در اینجا آمده به معنای 40سالگی است:«...وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ...». این آیه، 40سالگی را نشانه بلوغ فکری و عقلی انسان می‌‌داند و سخن از نعمت پروردگار در 40سالگی است که باید شکر آن را به‌جا آورد. در منابع دینی هم عموماً انبیا از جمله پیامبر بزرگوار اسلام(ص) در 40سالگی به پیامبری رسیده‌‌اند. در روایات نیز کلمه اربعین به معنای 40سالگی آمده؛ چنان‌که در حدیثی از قول رسول خدا(ص) داریم: «من اتی علیه اربعون سنة فلم یغلب خیره شره فلیتجهز الی النار» یعنی انسان باید از 40سال اولیه عمرش، تجربیات لازم را بیاموزد و به خودساختگی برسد چون اگر انسان تا 40سالگی نتواند خودش را بسازد و خیرش بر شرش غلبه پیدا نکند این آدم باید خود را برای آتش جهنم آماده کند. 

فلسفه برگزاری مراسم اربعین حسینی در کربلای معلی، زیارت بارگاه مطهر سیدالشهدا(ع) و عزاداری برای آن حضرت در بیستم ماه صفر هر سال چیست؟
بزرگان علما برای فلسفه زیارت حرم امام حسین(ع) در روز اربعین فرمایشاتی داشته‌‌اند. مرحوم شیخ طوسی، عالم بزرگ شیعه متوفی قرن پنجم هجری در کتاب مصباح‌المتهجد می‌نویسد: اهل بیت امام حسین(ع) که پس از واقعه عاشورا و شهادت آن حضرت به کوفه و شام به اسارت برده شده بودند، به درخواست امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) از راه کربلا به مدینه رفتند و در روز بیستم ماه صفر، یعنی چهلمین روز شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفای ایشان به کربلا رسیدند و پس از زیارت آن حضرت رهسپار مدینه شدند. در همین روز جابر بن عبدالله انصاری، از صحابی معروف پیامبر(ص) که از مدینه برای زیارت امام حسین(ع) حرکت کرده بود به کربلا رسید و در حال زیارت بود که متوجه شد قافله اهل بیت امام حسین(ع) هم از سمت شام به کربلا می‌آیند. یعنی جابر بن‌عبدالله انصاری نخستین زائر مرقد امام حسین(ع) است. مرحوم شیخ طوسی پس از بیان این مطالب می‌‌گوید: مستحب است شیعیان در روز چهلم پس از شهادت امام حسین(ع) مرقد ایشان را زیارت کنند. این روایت را شیخ عباس قمی نیز در کتاب مفاتیح‌الجنان از قول شیخ طوسی نقل کرده است. مرحوم شیخ مفید، متوفی سال 413 هجری در کتاب وسائل‌الشیعه و برخی دیگر از علما نیز بیستم ماه صفر را روز ورود حرم امام حسین(ع) به کربلا دانسته‌‌اند. در برخی از روایات نیز آمده: در روز بیستم صفر، اهل بیت امام حسین(ع) به کربلا آمدند و سر مبارک سیدالشهدا(ع) را که یزیدیان به شام برده بودند، همراه خود به کربلا آوردند و کنار بدن مبارک آن حضرت دفن کردند. نکته مهمی که در روایات آمده و باید مورد توجه قرار گیرد اصل استحباب زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین است.

در کلیات مفاتیح‌الجنان دو زیارت‌نامه برای امام حسین(ع) در روز اربعین ذکر شده، این زیارت‌نامه‌‌ها منقول از چه کسانی است و آیا حتماً باید در کربلا و حرم سیدالشهدا(ع) خوانده شوند؟ 
سؤال خوبی است. متن زیارت معروفه اربعین از فرمایشات امام صادق(ع) است که سند آن را هم شیخ طوسی از قول صفوان جمال که از اصحاب امام صادق(ع) بوده نقل می‌‌کند و می‌‌گوید: آن حضرت دستور به زیارت امام حسین(ع) دادند و متن زیارت را هم این‌گونه انشا فرمودند: «السلام علی ولی الله و حبیبه. السلام علی خلیل الله و نجیبه. السلام علی صفی الله و ابن صفیه. السلام علی الحسین المظلوم الشهید...». در این زیارت‌نامه مطالب بسیار بلندی وجود دارد. ابتدای زیارت‌نامه خطاب به امام حسین(ع) آغاز شده و از ایشان به عنوان ولی خدا، حبیب خدا، خلیل خدا، نجیب خدا، صفی خدا، مظلوم، شهید، اسیرالکربات، قتیل العبرات و... یاد می‌‌شود. یک مقدار که می‌‌گذرد امام صادق(ع) خطاب به پروردگار عالم می‌‌فرماید: «امام حسین(ع) مهجه خود را در راه تو داد و هدف این جان‌فشانی این بود که بندگانت را از جهالت و سرگردانی و گمراهی نجات دهد». «مهجه» لخته خونی در قلب انسان است که اگر آن لخته به هر دلیلی از قلب بیرون برود انسان نمی‌‌تواند زنده بماند. 
مرحوم شیخ بهایی از علمای بزرگ تشیع در قرن دهم و یازدهم هجری قمری در کتاب توضیح المقاصد خود از قول امام صادق(ع) می‌‌نویسد: «زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین، وقتی که روز یک مقدار بالا می‌‌آید یعنی یکی دو ساعت پس از طلوع آفتاب، مستحب است». خوشا به حال و توفیق کسی که در روز اربعین به‌موقع این زیارت‌نامه را بخواند و سپس دو رکعت نماز زیارت هم به جا آورد. اربعین زیارت‌نامه دیگری هم دارد که آن را جابر بن عبدالله انصاری در بیستم ماه صفر سال 61 هجری بر مزار امام حسین(ع) در کربلا خواند. این زیارت‌نامه در مفاتیح‌الجنان جزو گروه زیارت‌نامه‌های امام حسین(ع) در نیمه ماه رجب ذکر شده و با سه مرتبه الله‌اکبر شروع می‌‌شود. 
زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین ثواب زیادی دارد و اگر کسی توانایی سفر به کربلا را دارد مسلماً ثواب زیارتش به صورت حضوری بیشتر است. در روایت داریم زیارت مرقد امام حسین(ع) به عدد غبارهایی که بر بدن زائر می‌‌نشیند اجر دارد. اما اگر کسی به هر دلیلی؛ جسمی یا مالی، توان زیارت حضوری را ندارد، محروم نیست و در خانه خود هم می‌تواند زیارت‌نامه را بخواند و امام حسین(ع) را از راه دور زیارت کند.

هر ساله با نزدیک شدن به اربعین حسینی میلیون‌‌ها نفر از دوستداران آن حضرت از اقصی نقاط جهان با پای پیاده راهی کربلا می‌‌شوند. فلسفه پیاده‌‌روی اربعین چیست و از چه زمانی رایج شده است؟
در روایت داریم هر گام و قدمی که زائر برای زیارت امام حسین(ع) برمی‌‌دارد دارای ثواب و حسنه است. در برخی از روایات هم به «ماشیاً» یعنی پای پیاده تأکید شده است. رفتن با پای پیاده به عتبات عالیات از قرن‌‌ها پیش رایج بوده است. اما پیاده‌‌روی به این شکل گسترده و در ایام اربعین حسینی مربوط به 100سال اخیر است که علما و بزرگان نجف و برخی از مراجع معظم تقلید از نجف حرکت می‌‌کردند و با پای پیاده به زیارت امام حسین(ع) می‌‌رفتند. مثلاً مرحوم آقا سید محمود شاهرودی(ره)، از مراجع بزرگ تقلید، متوفی سال 1353 شمسی که در نجف اشرف مدفون هستند، 51سال پی در پی در ایام اربعین حسینی با پای پیاده از نجف به کربلا رفتند. 

مراسم اربعین حسینی چه نقشی در تقویت هویت دینی، همبستگی و بصیرت‌افزایی شیعیان دارد؟
این مراسم از برکات قیام و شهادت امام حسین(ع) است. حضور میلیونی دلدادگان امام حسین(ع) در کربلا در واقع لبیک به ندای هل من ناصر سیدالشهدا(ع) در سال 61هجری و پاداشی است که خداوند به امام حسین(ع) داده است. در زمان امام به دلیل تفرقه و ضعف ایمان مردم، کسی جواب آن حضرت را نداد ولی امروز پس از هزار و اندی سال، هر سال میلیون‌‌ها نفر از دلدادگان آن حضرت با عشقی بی‌‌نظیر راهی کربلا می‌‌شوند و به امام خود اظهار ارادت می‌‌کنند. این حضور میلیونی از یک سو سبب تقویت همبستگی و وحدت شیعیان می‌‌شود و از سوی دیگر مشت محکمی به دشمنان اسلام و استکبار جهانی است.

خبرنگار: زهرا دلپذیر